Dwa najważniejsze święta w tradycji chrześcijańskiej pod wieloma względami są do siebie podobne, zwłaszcza w tradycji ludowej. Na Boże Narodzenie Trzej Królowie odwiedzają Jezusa w stajence. W Wielkanoc Trzy Maryje obwieszczają, że Jego grób jest pusty. Miejsce osiołka i bydląt zajmują zajączek i kurczątka. W wielu zakątkach Polski żywy jest również zwyczaj wielkanocnego „kolędowania”.
Chodzenie po śmirgusie popularne jest wciąż w powiecie bielskim i na Żywiecczyźnie, choć zwyczaj ten pomału zanika. Polega na odwiedzaniu domów z najlepszymi życzeniami i zbieraniu różnych darów, jak jajka, ciasto i datki. W tym roku, podczas wielkanocnego jarmarku w chorzowskim Skansenie, ludowe zwyczaje z tego regionu zaprezentowali członkowie Zespołu Pieśni i Tańca Cepelia Fil Wilamowice. Barwni przebierańcy, zwani śmiergustami, w lany poniedziałek chodzą grupami po wsi, zaglądając do domów i polewając dziewczęta wodą do wtóru muzyki. W Beskidzie Śląskim znane były także „dziady śmigustne”. Prawdopodobnie przywędrowały z Małopolski. Byli to młodzieńcy przebrani za maszkary, owinięte powrósłami słomianymi, w słomianych czapkach i spódniczkach. „Zdrowia, szczęścia Wam życzymy! Jajek pełny koszyk cały, by pisklęta się chowały” – krzyczeli wniebogłosy.
Żelazne zasady
– Dawniej panowały żelazne zasady, których trzeba było trzymać się, począwszy od Wielkiego Czwartku aż do Niedzieli. W Wielki Piątek można było wykonać tylko jedną pracę fizyczną, ale pod warunkiem, że drewno posłuży potem do wykonania jakiegoś przedmiotu dla gospodarstwa domowego. Wierzono, że przez śmierć Chrystusa na krzyżu tego właśnie dnia drzewo jest najtwardsze. Palono też kukłę Judasza. Każdy gospodarz wystrzegał się też smagania biczem konia nawet do tego stopnia, że często rozmontowywano bicze, by obwiązywać nimi przygotowane palmy. W Wielką Sobotę szło się odwiedzić Boży Grób, a w Niedzielę rano dzieciaki szukały, gdzie ukrył się zajączek – opowiada Marek Szołtysek, znawca śląskich tradycji.
Z Moraw natomiast przywędrował na Śląsk zwyczaj „wodzenia Judasza”. I do teraz w Wielki Piątek i Sobotę w Skoczowie strażacy ochotnicy przebrani za żołnierzy rzymskich prowadzą Judasza ubranego w strój ze słomy z nałożonym na szyję łańcuchem ozdobionym trzydziestoma metalowymi krążkami. Symbolizują one srebrniki, które miał otrzymać w zamian za wydanie Jezusa w ręce Piłata. Palenie poprzedza pochód ulicami miasta, a towarzyszy temu dźwięk kołatek. W sobotnie popołudnie zdrajca zostaje publicznie spalony.
Wielka Sobota od średniowiecza była dniem święcenia potraw wielkanocnych, które odbywało się po porannym nabożeństwie. W zdobionych koszykach przynoszono do kościoła jaja, chleb, sól, ser, masło, szynkę, kiełbasy i ciasta. Odwiedzano również bogato przystrojone groby Chrystusa i trzymano warty.
Na Śląsku znany jest także zwyczaj odwiedzania domostw w przededniu wielkanocnej niedzieli. To coś na wzór bożonarodzeniowej kolędy. I tu również pojawia się dźwięk kołatek.
Wielkanoc jednak kojarzy się nam przede wszystkim z potrawami.
– Śląski stół wielkanocny wbrew pozorom jest raczej monotonny. Pieczono „murzina”, czyli ciasto z wędliną, zwane również szołdrą bądź święcelnikiem. Te zwyczaje wciąż pozostają żywe w okolicach Wodzisławia Śląskiego i Połomi – wskazuje dalej Marek Szołtysek.
– Nade wszystko na wielkanocnych stołach królują wędzonki. Rano w wielkanocną niedzielę mięso pojawiało się na stołach po czterdziestu dniach postu. Na każdym śląskim stole wielkanocnym obowiązkowo stawiało się baranka wypieczonego z ciasta. Jest symbolem nie tylko śląskiej, ale także polskiej tradycji wielkanocnej. Przypominać ma ukrzyżowanego Chrystusa, jako baranka złożonego w ofierze za ludzkie grzechy. Natomiast symbolika jaja bierze się z tradycji pogańskich – dodaje.
Jajo w ofierze
Jajo to symbol zmartwychwstania. W grobach beockich znajdowano posążki Dionizosa z jajkiem w dłoni, jako obietnicą reinkarnacji, powrotu do życia. Jako znak zmartwychwstania i odrodzenia jajo wyobraża zwycięstwo wiosny i słońca nad zimą i ciemnością. Jajka były nieodzownym daniem na stypach żałobnych w starożytnym Rzymie. Składali je Romanowie i Gallowie w ofierze swym bóstwom. Przez chrześcijaństwo zostało przejęte jako emblemat zmartwychwstania Jezusa Chrystusa, który powstał z grobu niczym pisklę przebijające skorupę.
Na wschodnich ziemiach dawnej Polski istniał zwyczaj, iż w Wielki Piątek kobiety wiejskie obdarowywały księdza jajkami. Przebywający w Polsce za panowania Zygmunta III Wazy i Władysława IV inżynier wojskowy, architekt i znakomity kartograf Francuz Guillaume de Beauplan opisał ten zwyczaj w następujących słowach: „W dwie godziny ksiądz zbierał do pięciu tysięcy jaj! Dziękując pobożnym ofiarodawczyniom, całował dziewczyny i co młodsze kobiety, starym zaś babom podawał rękę do ucałowania”.
Najbardziej rozpowszechnionym zwyczajem związanym z jajkami było ich barwienie i zdobienie. I ta tradycja sięga czasów pogańskich.
Najstarszą metodą zdobienia jaj jest batik. Na główkę szpilki nabiera się płynny wosk i nanosi na ugotowane jajko. Farba barwi tylko miejsca niepokryte woskiem.
– Poza tym istnieją dwa rodzaje pisanek. Pierwsza to drapanki, które powstają przez drapanie ostrym narzędziem zewnętrznej barwionej powłoki jajka, technika spotykana głównie w Polsce i Austrii. Drugi, zwany kraszankami, to nic innego jak barwienie jaj w procesie ich gotowania w barwnym wywarze, dawniej uzyskiwanym wyłącznie ze składników naturalnych – tłumaczy Leszek Jęczmyk, mistrz zdobienia kraszanek.
I wreszcie palma. Ona również stała się symbolem Zmartwychwstania Pańskiego.
– Dawniej wierzono, że jeśli domownicy mają poświęconą palmę, nic złego im się nie stanie. Śląskie palmy wielkanocne nie są do przesady wysokie, ale za to składać się powinny wyłącznie z żywych roślin. Do ich wykonania wykorzystuje się przede wszystkim gałązki wierzby, czyli popularne bazie kotki, bukszpan, borówkę, dereń, gałązki drzewek iglastych, a więc: cis, tuje, widłaki, brzozowe gałązki, zasuszone kwiaty, trawy, zboża – opowiada Urszula Kopać, twórca ludowy z Rajczy, która w swym życiu wykonała już setki palm.
Polska i śląska Wielkanoc to wyjątkowe święta. Spędzone w rodzinnym gronie niosą ze sobą wiele radości i sentymentu.
Jeśli chcesz mieć dostęp do artykułów z Trybuny Górniczej, w dniu ukazania się tygodnika, zamów elektroniczną prenumeratę PREMIUM. Szczegóły: nettg.pl/premium. Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
