Sprawiedliwa transformacja jest procesem, który angażuje wspólnoty zainteresowane przechodzeniem gospodarki na zrównoważoną poprzez zmianę sposobów produkcji, z uwzględnieniem dobrostanu lokalnej ludności. Na Śląsku przywołuje na myśl restrukturyzację górnictwa węgla kamiennego. Czy obecna sytuacja na Ukrainie i dający się we znaki kryzys ekonomiczny, zahamują sprawiedliwą transformację, a może wręcz przeciwnie? Na te m.in. pytania starali się odpowiedzieć uczestnicy konferencji „Od idei sprawiedliwej transformacji do praktyki”, zorganizowanej przez Uniwersytet Śląski w Katowicach.
- Pewne zmiany w gospodarce ze względów klimatycznych i środowiskowych są niezbędne. Chodzi o to, aby były łagodne i współtworzone przez tych, których te zmiany dotkną. Trzeba przełamać negatywne nastawienie do sprawiedliwej transformacji, bo to pojęcie jest uwikłane historycznie. Wielu ludziom kojarzy się negatywnie, traktują je z dystansem. Tymczasem samo pojęcie sprawiedliwej transformacji zrodziło się w ruchu związkowym dla utworzenia takiego podejścia, które będzie angażowało ludzi, a nie tylko decydentów zamkniętych w czterech ścianach ich gabinetów – zwrócił uwagę dr Łukasz Trembaczowski z UŚ, przedstawiciel organizatorów konferencji.
Kluczowy proces
Proces sprawiedliwej transformacji ma być kontynuowany jako jeden z kluczowych, który stawia przed sobą Unia, ale nieco dłużej niż oczekiwano pierwotnie, będzie mu towarzyszyć górnictwo węglowe.
- Skoro źródłem kryzysu energetycznego jest uzależnienie od paliw kopalnych, to rozwiązaniem byłoby zmniejszenie tego uzależnienia. Dla Polski to nie gaz będzie paliwem przejściowym, tylko węgiel, ponieważ mamy infrastrukturę kopalń i energetykę opartej na węglu. Jednocześnie nic nie stoi na przeszkodzie, aby nadal transformować gospodarkę w kierunku odnawialnych źródeł energii. I dla takiego modelu będzie, jak należy przypuszczać, większe zrozumienie teraz niż było jeszcze kilka lat temu – podkreślił dr Łukasz Trembaczowski.
Pojęcie sprawiedliwej transformacji pojawiło się w latach 80. ub. stulecia w USA, w obliczu kryzysu gospodarczego i wygaszaniu wielu sektorów ówczesnej gospodarki.
- I dla nas nie jest ono obce, bo przecież transformację przechodziliśmy już raz, w latach 90. XX stulecia. Dotyczyła ona przemodelowania całego systemu gospodarczego po latach komunizmu. Odbyło się to w drodze terapii szokowej. Niezbyt troszczono się o aspekt społeczny, czyli o zabezpieczenie pracowników i ich rodzin. Ogromna grupa zatrudnionych w przemyśle ciężkim, w tym w górnictwie otrzymała wysokie odprawy spożytkowane potem na bieżące potrzeby.
Wielu zostało bez pracy. Polska, wobec wprowadzania Europejskiego Zielonego Ładu, bierze pod uwagę te doświadczenia. Odzwierciedlono je m.in. w Pakiecie Katowickim podpisanym podczas COP 2018. Stało się ono pierwszym narzędziem wykonawczym do wdrażania postanowień Porozumienia Paryskiego. Dopiero Europejski Zielony Ład i unijne rozporządzenie o Funduszu Sprawiedliwej Transformacji, przerodziły tę koncepcję w twarde prawo Unii Europejskiej.
Z kolei rosyjska napaść na Ukrainę uświadomiła wszystkim, że uzależnienie się od rosyjskich źródeł kopalnych prowadzi donikąd, a jedyną drogą jest w tej sytuacji jest rozwijanie odnawialnych źródeł energii. Podkreśliła to również w swym raporcie z marca 2022 r. Polska Akademii Nauk. Ponadto w „Polityce Energetycznej Polski do 2040 r.” równie silnie zaakcentowano sprawiedliwą transformację – zwróciła uwagę prof. Magdalena Stryja z UŚ, adwokat, członkini Centre for International Sustainable and Development Law przy ONZ.
Jej zdaniem, mimo sporych wysiłków rządu na rzecz zabezpieczenia gazowego kraju, węgiel będzie przez najbliższe lata pełnił rolę paliwa przejściowego dla zabezpieczenia energetycznego Polski. Przyspieszy też tempa rozwoju odnawialnych źródeł energii, gdyż bez powodzenia transformacji energetycznej w Polsce, europejska polityka klimatyczna ma małe szanse powodzenia.
Gigantyczne wyzwanie
Zmiany klimatyczne to gigantyczne wyzwanie, ale też skomplikowany program badawczy. Fakt ten zaakcentował prof. Tomasz Pietrzykowski, prorektor UŚ.
- Na jak długo górnictwo pozostanie z nami, to zależeć będzie od szeregu czynników i nie ma sensu upierać się przy żadnych datach czy dekadach. Czeka nas ogromny wysiłek przekształcenia nie tylko energetyki, ale także stylu życia. Tradycyjne branże gospodarki, to coś więcej niż sama gospodarka, to zwyczaje, środowisko, tradycje. Chcemy spojrzeć na to wszystko kompleksowo, jako na fundamentalne przekształcenie podstaw, w oparciu o które funkcjonujemy. Trzeba uświadomić, jak gigantyczne przemiany kulturowe, gospodarcze i krajobrazowe na Śląsku wywołało rozwijające się na przełomie XVIII i XIX w. górnictwo. Nas czeka teraz rewolucja na podobną skalę – zauważył prof. Tomasz Pietrzykowski.
W opinii prof. Jerzego Buzka zwiększone zapotrzebowanie na węgiel w energetyce nie potrwa dłużej niż trzy lata, ale pożegnanie z węglem nie nastąpi wcale szybko.
- Zasobów paliw kopalnych nie mamy zbyt wielu. Unia Europejska, w tym Polska, kupowała gaz i węgiel m.in. od Putina. Trzeba uciekać od tej zależności, to jest nasz obowiązek. Musimy budować samowystarczalność energetyczną. To jest możliwe. Całkowite wycofanie się z energetyki węglowej na pewno nie nastąpi za dwa lata, nawet w dziesięć lat może okazać się niemożliwe. Jednak w ciągu kilkunastu, do dwudziestu lat, powinniśmy stopniowo wychodzić z węgla. Należy o tym już teraz uczciwie rozmawiać z górnikami. I nie mówmy o wycofywaniu się z Europejskiego Zielonego Ładu, bo to właśnie on zagraża Putinowi, że zostanie on ze swoją ropą, gazem z węglem na zawsze i nie będzie mógł ich sprzedać, a pieniądze inwestować w zbrojenia – podkreślił prof. Jerzy Buzek.
Czeski powrót do węgla
O czeskich doświadczeniach w dziedzinie transformacji gospodarczej wspomniała Nicole Horakova z Uniwersytetu Ostrawskiego. Czeska gospodarka w mniejszym stopniu zależna jest od węgla niż polska, a bardziej od gazu. Pod względem paliw kopalnych Czesi nie są jednak samowystarczalni, dlatego zrodził się pomysł, aby wrócić do pokładów zamkniętych niedawno kopalń.
- Pierwsza fala restrukturyzacji górnictwa z przełomu XIX i XX w. zaowocowała 15-procentowym bezrobociem. Górnicy za pracą wyjeżdżali aż do Hiszpanii. W ostatnich latach również zamykano kopalnie, ale obyło się bez negatywnych skutków dla rynku. Szkopuł jednak w tym, że kryzysowa sytuacja spowodowała nagły zwrot ku górnictwu i zaczęto przyjmować nowych ludzi do pracy w kopalniach OKD. Stało się to wbrew wcześniejszym założeniom, według których w styczniu 2023 r. górnictwo węgla kamiennego w Czechach miało przejść do historii. Nie mamy żadnej wiedzy o strukturze wiekowej dzisiejszych górników, na jaki okres zostali przyjęci i czy nabędą jakieś przywileje socjalne. Musimy to zjawisko dokładnie przebadać – mówiła Nicole Horakova.
Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
