Giszowiec - górnicze osiedle sąsiadujące z urokliwym Nikiszowcem - to kwintesencja górniczego Śląska. Z aparatem w ręku odwiedziła go red. Katarzyna Zaremba-Majcher. Zapraszamy do przeczytania o historii tego miejsca i obejrzenia jego zdjęć.
Na przełomie XVII i XVIII w. wrocławski kupiec Georg von Giesche otrzymał cesarski monopol na wydobycie rud cynku na Śląsku. Jego spadkobiercy rozwijali firmę. W pierwszej połowie XIX wieku kupili m.in. kopalnię (dzisiejsza kopalnia Wieczorek), uruchomili hutę cynku w Szopienicach, inwestowali w kolejne przedsięwzięcia.
Urosła w ten sposób fortuna, która odcisnęła piętno na Górnym Śląsku. W 1860 spadkobiercy majątku zarejestrowali we Wrocławiu spółkę: Bergwerks-geseltschaft Georg von Giesche's Erben (Spółka Górnicza Spadkobierców Jerzego von Giesche). Na przełomie XIX i XX w. rozwinęła się w jeden z najpotężniejszych koncernów górniczo-hutniczych na Śląsku.
Na początku XX w. koncern wybudował w Katwicach dwa wyjątkowe osiedla: Giszowiec i Nikiszowiec. Spółka w pewnym momencie była właścicielem niemal połowy miasta. Miała 3,6 tys. nieruchomości na 9 tys. ha gruntów. Obecnie ten majątek wyceniany jest na co najmniej 340 mln zł. Do Giesche należały kopalnie węgla, rud ołowiu i cynku, huty, walcownie, zakłady przemysłu chemicznego oraz fabryka porcelany Giesche Porzellanfabrik.
W 1922 r., po podziale Górnego Śląska, aż 80 proc. majątku Giesche znalazło się w granicach Polski. Siedziba spółki znajdowała się w Katowicach. W 1926 roku akcjonariat twierdząc, że władze polskie utrudniają działanie spółki z kapitałem niemieckim, sprzedał jej akcje za 4 mln dol. Amerykanom. Tak powstała Silesian-American Corporation.
W roku 1939, wraz z wkroczeniem hitlerowskich wojsk, Giesche zmuszona została do zaprzestania działalności. Władzę w przedsiębiorstwie przejął niemiecki zarząd komisaryczny. Dla wojska pracowali w niej więźniowie i robotnicy przymusowi. Po wojnie spółkę, jako niemiecką, znacjonalizowano. Nieprawnie, bo przecież jej właścicielem byli obywatele Stanów Zjednoczonych Ameryki.
Rząd USA upomniał się o majątek amerykańskich akcjonariuszy. W 1960 r. Polska i USA zawarły układ o odszkodowaniach. W zamian za 40 mln dol. odszkodowania, w tym 30 mln za spółkę Giesche, Amerykanie wydali przedwojenne akcje na okaziciela i zrezygnowali z dalszych roszczeń względem majątku różnych spółek w Polsce. Akcje przypłynęły do kraju statkiem, zapakowane w skrzynie.
Sama spółka Giesche przez błąd jakiegoś urzędnika nie została jednak wtedy zlikwidowana. Kto konkretnie zawinił w tej sprawie? Tego nie sposób dziś ustalić. Figurowała nadal w rejestrze sądowym. Jej akcje zdeponowano w archiwum Ministerstwa Finansów, nie zostały unieważnione ani zniszczone. W efekcie tego zaniedbania, gdy papiery wartościowe pojawiły się na przełomie lat 80. i 90. na rynku kolekcjonerskim, stały się podstawą do roszczeń. Na szczęście nieskutecznych.
Giszowiec, to jedna z najpiękniejszych dzielnic Katowic. Zaprojektowana przez dwóch architektów pochodzących z Charlottenburga – Emila i Georga Zilmanów. Do budowy przystąpiono w latach 1906-1910 i na parceli, o wymiarach 800x1200 m, zbudowano osiedle robotnicze wzorowane na zabudowie śląskiej wsi. W tym samym stylu zaprojektowano również budynki handlowe i usługowe kolonii.
W sąsiedztwie starej osady rozpoczęto w roku 1969 budowę nowoczesnego spółdzielczego osiedla mieszkaniowego. Stopniowo wieżowce zaczęły wypierać unikatową pod względem architektonicznym zabudowę osiedla robotniczego. Od wyburzenia udało się uratować dzięki reżyserowi Kazimierzowi Kutzowi zaledwie 1/3 starego budownictwa, które objęte jest w tej chwili opieką konserwatorską. Giszowiec zamieszkiwany był zarówno przez rodowitych Ślązaków jak i ludność napływową.
Osiedle założono na skraju lasu i rozplanowano według koncepcji urbanistycznej miasta ogrodów której twórcą był znany angielski urbanista Sir Ebenezer Howard (1850-1928).
- Centralnym punktem Giszowca byt Plac pod Lipami - w pierwszych latach po wybudowaniu osiedla znajdował się tu plac targowy, wokół którego zlokalizowano szkoły, sklepy, pocztę, gospodę, administrację osiedla, nadleśnictwo, łaźnię, pralnię i domy noclegowe. Kolejny ważny punkt stanowił efektowny budynek Karczmy Śląskiej. W przeszłości górnicy mieli do dyspozycji kawiarnię w ogrodzie i dwie sale klubowe. Duży salon karczmy pełnił funkcję sali balowej oraz teatralnej, którą wykorzystywano do obchodów świąt narodowych, uroczystych akademii, itp. W pobliskich zabudowaniach mieściła się ponadto stajnia, chlewnia, kurnik, powozownia, pralnia i magiel. Obok Karczmy Śląskiej znajduje się obecnie małe muzeum i galeria obrazów Ewalda Gawlika, artysty związanego z tym miejscem, zwane obecnie Izbą Śląską - czytamy na zabytkitechniki.pl.
I dalej: - Osiedle składało się z dwu- trzy i czterorodzinnych domów z ogródkami na wzór starej górnośląskiej chaty wiejskiej. W tym samym stylu co domy robotnicze zaprojektowano budynki handlowe i usługowe kolonii. W typowym dwurodzinnym domku robotniczym mieszkanie składało się z kuchni i dwóch pokoi. Większe, jednorodzinne domy urzędnicze znajdowały się na rogach ulic. Jak na ówczesne czasy wszystkie domy były komfortowo wyposażone. Aby uchronić mieszkania przed szybkim zniszczeniem oraz zawilgoceniem przyjęto zakaz prania i suszenia bielizny w domach. W tym celu zbudowano dla rodzin robotniczych osiedlową pralnię z 32 stanowiskami pralniczymi. W budynku tym również znajdowała się łaźnia. Było to jak na ówczesne czasy rozwiązanie bardzo nowoczesne.
W pierwszym etapie budowy osiedla zapewniono mieszkania 300 rodzinom robotniczym i 30 urzędniczym. W 1909 roku jeszcze przed zakończeniem budowy osiedla, Giszowiec liczył 1349 mieszkańców. Byli to głównie robotnicy kopalni „Giesche” (dziś „Wieczorek”) w Janowie oraz hut cynku i ołowiu w Szopienicach i Roździeniu.
Osiedle górnicze w znacznej części uległo wyburzeniu w latach 70. XX wieku na skutek rozwoju budownictwa mieszkaniowego wielokondygnacyjnego z wielkiej płyty na potrzeby zapewnienia miejsc noclegowych dla pracowników powstałej w 1964 roku kopalni Staszic.
Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
