Górnictwo to branża, która może poszczycić się szczególnymi tradycjami i zwyczajami. Korzenie wielu z nich sięgają nawet setek lat wstecz i mimo to są kultywowane do dzisiaj. To szczególne świadectwo przywiązania górników do historii i przeszłości. Te zwyczaje, charakterystyczne dla przemysłu wydobywczego, znalazły swoje należne miejsce na Krajowej Liście Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego.
Lista w naszym kraju funkcjonuje od 2014 r. Ma ona charakter informacyjny i powstaje w oparciu o zasady przyjęte w związku z Konwencją UNESCO. Listę prowadzi Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego we współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa. Po ostatniej aktualizacji, która miała miejsce w marcu br., znajdują się na niej 73 pozycje, z czego pięć jest związanych właśnie z górnictwem. Głównie dotyczą one kultu św. Barbary i celebrowania Barbórki.
Barbórka, czyli element tożsamości
Górnicy na liście po raz pierwszy pojawili się 10 lipca 2018 r. Wtedy w gronie pięciu wpisów znalazła się „Barbórka górników węgla kamiennego na Śląsku”.
„Barbórka jest zwyczajem dorocznym i obyczajem świątecznym grupy zawodowej górników węgla kamiennego na Górnym Śląsku, praktykowanym od początku XIX w. do chwili obecnej. Obchodzona 4 grudnia, w dniu wspomnienia św. Barbary, wpisała się w przestrzeń kulturową górników dzięki przekazom pokoleniowemu i środowiskowemu. Stanowi nieodłączny element górniczej tożsamości pielęgnowany przy współudziale właścicieli, dyrekcji i zarządów kopalń, lokalnych parafii oraz stowarzyszeń, których przedstawiciele są aktywnymi uczestnikami obchodów” – wyjaśniono we wpisie. Dodano, że uczestnictwo w uroczystościach dawało górnikom nie tylko poczucie wspólnoty, ale także godności zawodowej. Podkreślono też, że obchody święta patronki górniczego stanu nigdy nie wygasły, pomimo licznych zagrożeń wynikających ze ścisłego związku przemysłu z ekonomią i polityką.
„Zwyczaj ten był często praktykowany wbrew oficjalnej linii politycznej, co świadczy o sile przekazu środowiskowego. Jednocześnie zarządzający kopalniami oraz sami górnicy dokonali selekcji niektórych elementów Barbórki, które wdrażano w okresie rządów totalitarnych. Wybrane przez grupę tradycje są pielęgnowane od XIX w.” – wskazano.
Nie tylko Górny Śląsk
We wpisie z 2018 r. przyznano, że Barbórka ma szersze, regionalne oraz ponadregionalne znaczenie i jest rozpoznawalna poza Górnym Śląskiem. O tym świadczyły najlepiej kolejne wpisy na listę. W 2022 r. pojawiła się na niej „Barbórka górników węgla kamiennego na Dolnym Śląsku”. Wskazano wówczas, że zwyczaje związane z Barbórką w Wałbrzychu są praktykowane od drugiej połowy XX w., co wynika ze zmiany ludnościowej i przynależności państwowej tych ziem po zakończeniu II wojny światowej.
„Barbórka wałbrzyska składała się z kilku stałych elementów, mających swój początek w okresie pracy kopalń pod polską administracją, a związanych z uroczystościami święta pn. Dzień Górnika. Niektóre kultywowane elementy Barbórki wałbrzyskiej nawiązywały do historii gwarkowskich spotkań i bezpośrednio odnosiły się do powszechnej tradycji gwareckiej – spotkań gwarków przy piwie, czy pasowania młodych lisów, adeptów górnictwa – tradycji znanej na terenie Górnego Śląska i podtrzymywanej przez AGH. Część elementów składających się na Barbórkę została wprowadzona i przebiegała zgodnie z narracją właściwą PRL” – czytamy we wpisie.
Likwidacja wałbrzyskiego górnictwa w latach 90. ubiegłego stulecia sprawiła, że barbórkowe świętowanie zmieniło się. Dziś obchody łączą pokolenia i pozwalają na uczczenie historii górnictwa w gronie młodych, niegórniczych pokoleń. Do kontynuowanych zjawisk należą: spotkania gwarków, karczmy piwne i biesiady, msze święte oraz parada górnicza pod pomnik Pamięci Górnictwa Wałbrzyskiego.
Św. Kinga i orkiestry
W 2023 r. na liście pojawiły się aż trzy wpisy związane z przemysłem wydobywczym. Są to: „Tradycje barbórkowe oraz kult św. Kingi wśród górników solnych kopalni w Bochni i Wieliczce”, „Zwyczaje związane z kultem św. Barbary oraz tradycje górników kruszcowych na ziemi tarnogórskiej” oraz „Tradycje kulturowe górniczych orkiestr dętych z Górnego Śląska”.
W przypadku pierwszego wpisu należy zwrócić uwagę na postać św. Kingi. Oficjalnie jej kult w Bochni i Wieliczce zapoczątkowany został w 1670 r. Solni górnicy każdego roku pielgrzymują do grobu patronki w Starym Sączu. Przy tej okazji uczestniczą w mszy świętej odprawianej ku jej czci w Kopalni Soli w Bochni i Wieliczce.
W przypadku ziemi tarnogórskiej kroniki wskazują, że jezuici, którzy pod koniec XVII w. przybyli na te ziemie, mieli zainspirować powstanie bractwa św. Barbary. Ówczesny proboszcz parafii Świętych Piotra i Pawła, ks. Andrzej Augustyn Ziebrowski napisał z tej okazji do Stolicy Apostolskiej list z prośbą o oficjalne zatwierdzenie istniejącego już bractwa. W międzyczasie rozpoczął on budowę przykościelnej kaplicy ku czci świętej, którą ukończono w roku 1730.
„Dziś zwyczaje związane z kultem św. Barbary oraz tradycje górników kopalni kruszcowych na ziemi tarnogórskiej stanowią kluczowy element tożsamościowy miejscowej ludności, skupionej wokół Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej oraz lokalnych parafii” – czytamy we wpisie.
Kult św. Barbary i śpiewy religijne z nim związane dały początek zbiorowemu muzykowaniu. W ciągu lat przerodziło się ono w zorganizowany ruch, którego przejawem było powstawanie orkiestr dętych. Ten zwyczaj na Górnym Śląsku sięga drugiej połowy XIX w. Tym samym dochodzimy do ostatniego tegorocznego wpisu, w którym wyjaśniono, że „konsekwentnie od drugiej połowy XIX wieku przez kolejne sto lat orkiestra górnicza przypisywana była (i jest do dziś) do kopalni, stanowiąc o prestiżu i sile przedsiębiorstwa”.
Dodano, że muzycy cieszyli się powszechnym szacunkiem, który okazywany był im przy każdej możliwej okazji, uczestniczyli bowiem w życiu wspólnoty i godnie ją reprezentowali, a orkiestry górnicze stały się trwałym elementem krajobrazu Górnego Śląska, zaś ich wkład w kulturę – nie tylko regionalną, ale też narodową – fenomenem muzycznym oraz wizualnym.
Jeśli chcesz mieć dostęp do artykułów z Trybuny Górniczej, w dniu ukazania się tygodnika, zamów elektroniczną prenumeratę PREMIUM. Szczegóły: nettg.pl/premium. Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
