...górnicy, którzy wzięli jednorazowe odprawy przed 20 laty

Socjolog z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach prof. Marek Szczepański badał losy górników przed laty, gdy otrzymali oni odprawy z kopalń. O wynikach tych badań i wnioskach, jakie można wyciągnąć z tamtych czasów, żeby pomóc górnikom, którzy teraz wezmą odprawy, porozmawia z profesorem redaktor Jacek Madeja. 

- Z zespołem naukowców przebadał pan losy górników, którzy wzięli jednorazowe odprawy przed 20 laty. Jakie były wyniki tych badań?
- Bardzo dokładnie prześledziliśmy, na co górnicy wydawali odprawy, które początkowo wynosiły 44,4 tys. zł brutto, a w końcowym etapie programu wzrosły do 55,5 tys. zł brutto. Na wstępie trzeba podkreślić, że odchodzący z kopalń górnicy nie byli utracjuszami. Podzieliłem tych ludzi na kategorie, z których największą grupę stanowili tzw. konsumenci. Stanowili ok. 40 proc., a pieniądze wydali np. na zakup albo remont mieszkania lub domu czy zakup samochodu.

Natomiast grupa, którą nazwałem desperados, czyli tych, którzy przepuścili szybko otrzymane pieniądze na zabawy czy inne uciechy, była najmniejsza – stanowiła ok. 2 proc. To były oczywiście spektakularne przypadki, tj. np. wynajęcie orkiestry cygańskiej w Krakowie, czy wyjazd na Karaiby, więc łatwo przebiły się do mediów. Natomiast jeszcze raz podkreślam – to była najmniejsza grupa, więc twierdzenia o rozrzutności górników są po prostu nieprawdziwe.

- Na co odprawy wydali pozostali z przebadanych górników?
- Następnie byli tzw. bankowcy, którzy pieniądze wpłacili na lokaty bankowe. Inwestorzy stanowili 30 proc. Kolejna grupa, ok. 10 proc., którą nazwałem biznesmenami, to osoby, które postanowiły otworzyć własny interes. Zwykle to była skromna działalność, bo możliwości ograniczała wysokość odprawy. Odchodzący z kopalń górnicy otwierali np. pijalnie piwa, parking czy jakiś sklep, a zdarzyła się też orkiestra weselno-pogrzebowa i w tym przypadku te pieniądze zostały przeznaczone na zakup instrumentów.

Natomiast to, czym się wtedy rozczarowałem, był fakt, że górnicy nie potrafili zakładać spółek. Każdy z nich wolał te pieniądze wydatkować samodzielnie, co nie było najlepszym rozwiązaniem. Wynikało to z niewielkiej świadomości prawnej oraz tego, że Polska jest krajem nieufnych ludzi. Polska zajmuje 27. miejsce, czyli ostatnie w Unii Europejskiej, jeśli chodzi o poziom uogólnionego zaufania. Wiele lat temu prowadziłem badania w niewielkim szwedzkim miasteczku pod kołem podbiegunowym i zapytałem mieszkańców, czy ufają innym Szwedom. 70 proc. odpowiedziało, że dlaczego miałoby nie ufać. Kiedy to samo pytanie zadałem na Górnym Śląsku, 70 proc. badanych odpowiedziało, dlaczego miałoby ufać. To pokazuje, dlaczego te fuzje wśród górników nie miały szans powodzenia. W efekcie wiele z tych działalności nie powiodło się. Dla przykładu niewielkie sklepy nie miały szans na przetrwanie.

- Jakie wnioski można wyciągnąć z tamtych czasów, żeby pomóc górnikom, którzy teraz wezmą odprawy?
Na pewno warto zachęcić górników, żeby zainwestowali w jakiś sposób te pieniądze. Spośród górników, których przebadaliśmy, aż 7 proc. nic nie zrobiło z otrzymanymi pieniędzmi, tylko trzymało je w skarpecie. Dlatego na prośbę naszego zespołu banki ustawiły przy kasach, gdzie wypłacano odprawy, swoje punkty informacyjne, w których pracownice banków informowały, w jaki sposób można zainwestować pieniądze. Wtedy dobrym rozwiązaniem mogły być wysoko oprocentowane lokaty, ale dziś czasy się już zmieniły. Natomiast wierzę, że banki wciąż mogą zaproponować jakieś inne instrumenty – nie wiem, czy mogłyby to być np. obligacje czy fundusze inwestycyjne.

Badania sprzed 20 lat pokazują również, że odbierający odprawy powinni mieć możliwość skorzystania z pomocy prawnej, bo przy całym szacunku dla ich ciężkiej pracy, górnicy nie mają świadomości, jak wygląda spółka jawna czy komandytowa. Dlatego, żeby zakładać i rozwijać własne biznesy, powinni mieć wsparcie prawników. Zwiększenie świadomości prawnej pozwoliłoby również na rozwijanie o wiele większych inicjatyw i wspólne łączenie sił. Nawet 100 czy 120 tys. zł nie pozwoli dziś na rozkręcenie dużego interesu, natomiast kiedy górnicy połączyliby kilka odpraw, to szanse na zbudowanie czegoś trwałego będą o wiele większe. Z tych samych powodów odbierający odprawy powinni mieć możliwość skorzystania z pomocy doradców biznesowych, którzy pomogliby im w przygotowaniu biznesplanu, rozeznaniu rynku itd.

Trzeba również pamiętać, że polski rząd podjął decyzję o likwidacji kopalń do 2049 r. To nie jest wcale odległa data i trzeba już teraz zacząć myśleć o przyszłości pracowników zatrudnionych w kopalniach, przyszłości niepracujących żon górników oraz ich dzieci. Do tego trzeba zacząć przygotowywać się zawczasu, żeby nie doszło do takiej sytuacji, z jaką miałem do czynienia w Zagłębiu Dąbrowskim, gdzie pracownicy o tym, że ich kopalnia zostanie zamknięta, dowiadywali się ode mnie. Ludzie, którzy będą odchodzili z kopalń, muszą mieć świadomość, co ich czeka, kiedy, na jakie odprawy i pomoc mogą liczyć.

- Wielokrotnie podkreślał pan, że w procesie przemian w górnictwie dużą rolę pełnią żony górników.
- Tak, żony górników wciąż są bardzo ważnymi „aktorkami zmian” w górnictwie i biada temu, kto zlekceważy tę grupę. Kiedy pierwszy raz prowadziłem badania nad zatrudnieniem żon górników, to pracowała mniej niż połowa z nich. To się zmienia i teraz pracuje już znacznie więcej niż połowa, niemniej jednak przy pełnym szacunku dla ich zarobków, to one ciosają kołki na głowie górników, że „pasek” jest marny i pieniędzy jest za mało.

Od tamtej pory niewiele się zmieniło. To żony górników w dużej mierze rozporządzają domowym budżetem i niejednokrotnie to one wywołują strajki. Dlatego uważam, że żony górników również powinny w aktywny sposób zostać włączone w proces wygaszania kopalń. Dla nich powinny zostać zorganizowane odrębne szkolenia, bo tak naprawdę to są często osoby, które są kierownikami domowego budżetu.

- Część górników, którzy odejdą z kopalń, trafi na rynek pracy i będzie musiała znaleźć nowe zatrudnienie. Czym się różni dzisiejsza rzeczywistość od tej sprzed 20 lat?
- Trzeba pamiętać, że w przypadku tamtych odpraw było obwarowanie, że górnik nie wróci do pracy w kopalni. W efekcie duża liczba odchodzących wtedy z górnictwa przeniosła się po prostu do czeskich kopalń. Teraz takich możliwości już nie ma, bo w Czechach dekarbonizacja postępuje jeszcze szybciej niż u nas. Na pewno oprócz samego rynku pracy zmienili się też górnicy. Wtedy przeważającym wykształceniem górników było wykształcenie podstawowe lub zasadnicze zawodowe, z obecnych badań wynika, że teraz jest już to wykształcenie średnie. Górnicy są przygotowani na to, żeby zdobyć nowe kwalifikacje. Oczywiście nie wszyscy, bo wielu z nich po prostu nie będzie chciało zmienić zawodu i funkcjonować poza kopalnią. Natomiast dla tych, którzy będą odchodzili z zawodu, powinny zostać przygotowane kursy, żeby mogli się przebranżowić.

Nie można tu jednak popełniać błędów z przeszłości. Przy całym szacunku dla cukierników czy fryzjerów, nie ma co liczyć, że górnicy będą chcieli szukać pracy w tych zawodach.

Jeśli chcesz mieć dostęp do artykułów z Trybuny Górniczej, w dniu ukazania się tygodnika, zamów elektroniczną prenumeratę PREMIUM. Szczegóły: nettg.pl/premium. Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.