Towarzystwo Miłośników Orzegowa skończyło 18 lat. To niedużo, ale gdy spojrzeć na sprawę poprzez pryzmat inicjatyw zrealizowanych przez jego aktywistów na rzecz dzielnicy, to jest się czym pochwalić. Znakomitą okazją do rodzinnego świętowania „osiemnastki” była obchodzona z początkiem września 720. rocznica założenia górniczego Orzegowa.
– Jak to się wszystko zaczęło? Po prostu, decyzję podjęliśmy spontanicznie. Orzegów świętował wówczas okrągłą rocznicę 700-lecia istnienia. I od tego świętowania się zaczęło. Dwa lata później organizacja została zarejestrowana – sięga pamięcią wstecz Jerzy Kasperek, jeden z założycieli Towarzystwa Miłośników Orzegowa, dziś jego prezes.
Jerzy Kobierski pamięta, że mieszkańcy dzielnicy skrzyknęli się, aby wspólnymi siłami przywrócić budynkowi byłego ratusza dawną świetność.
– Udało się zebrać środki na remont, znaleźć sponsorów, wreszcie namówić władze Rudy Śląskiej do zrealizowania przedsięwzięcia. Poczuliśmy się silniejsi i w zasadzie tak się to wszystko zaczęło. Dziś to jest piękne miejsce, kolebka naszej organizacji – wspomina.
Więcej inicjatyw
Od początku postawiono na popularyzację historii i zabytków dzielnicy, a także wspieranie rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Cele ambitne, ale udało się je zrealizować. Z pomocą swym rodakom przyszli orzegowianie, którzy przed 1989 r. zdecydowali się opuścić swoje rodzinne miasto i na stale osiedlić się w Niemczech. Tam m.in. za sprawą Józefa Schopy, popularyzatora orzegowskich tradycji, powstał niemiecki oddział TMO z siedzibą w Leverkusen. Cegiełki uzbierane przez członków oddziału umożliwiły finansowanie wielu przedsięwzięć.
– Po tym, jak w 1970 r. zlikwidowano tutejszą kopalnię Karol, dzielnica powoli zaczęła biednieć i popadać w degradację. Zniknął amfiteatr, stadion klubu sportowego KS 27 Orzegów, a wraz z nim legendarna sekcja piłki nożnej. Działo się to na naszych oczach. Po jubileuszu 700-lecia Orzegowa nastąpił przełom. Po wielu latach stagnacji miejscowa społeczność obudziła się z głębokiego letargu. Pojawiało się coraz więcej inicjatyw na rzecz rozwoju naszej małej ojczyzny – wspomina dalej Jerzy Kasperek.
Efektem pospolitego ruszenia było powstanie obiektów sportowych, rekreacyjno-wypoczynkowych i kulturalnych. Powstało również Centrum Inicjatyw Społecznych. Podwórka przekształcono w place zabaw. Urządzono skwery. TMO odegrało tu bardzo ważną rolę, przekonując miejskich włodarzy do realizacji swych pomysłów. Jego działacze wzięli zaś na siebie propagowanie historii dzielnicy. Istotną dziedziną działalności było również prezentowanie dorobku artystycznego mieszkańców dzielnicy. Wystaw, które urządzili, nikt już chyba nie jest w stanie zliczyć.
Trudno było o dobry pomysł na 720-lecie dzielnicy, do tego jeszcze połączone z obchodami osiemnastej rocznicy powołania do działalności Towarzystwa Miłośników Orzegowa. Myślano, myślano, aż w końcu wymyślono „Album orzegowski”. Okazał się przysłowiowym strzałem w dziesiątkę. Zawiera unikatowe fotografie pozyskane z różnych źródeł, także zagranicznych.
– Pokazaliśmy w tym albumie wszystkie te miejsca, które kiedyś, na przestrzeni minionych dekad, istniały w Orzegowie, a dziś ich już zwyczajnie nie ma, albo zmieniły swoje oblicze i przeznaczenie – opowiada Jerzy Porada, miejscowy kronikarz, od lat skrzętnie odnotowujący wszystkie ważne wydarzenia w życiu dzielnicy.
Przeglądając stare fotografie, które złożyły się na album, w oczy rzuca się wspaniały ongiś budynek gospody – Gasthaus zwany ongiś Gluck Auf od niemieckiego pozdrowienia górniczego. W latach 1897-1927 dzierżawili go Vincent i Gabriela Proske. Następnie w jego posiadanie wszedł niejaki Emanuel Brol. Budynek posiadał wiele izb. W ich wnętrzach odbywały się huczne imprezy. Na terenie ogrodu zorganizowano nawet kręgielnię. Dziś budynek Gasthausu można oglądać jedynie na fotografiach. Nie ma po nim żadnego śladu. Anonimowemu fotografowi udało się też utrwalić na zdjęciach dawny Szlafhaus, czyli dom górnika. Służył przyjezdnym pracownikom miejscowej kopalni za hotel robotniczy. Kroniki podają, że w piwnicy działała kuchnia i łaźnia, a także sklep z artykułami spożywczymi. Za drobną opłatą można było skorzystać z łaźni, nie będąc zatrudnionym w kopalni. Rotacja była tu spora. Jedni zakładali rodziny, wyprowadzali się do swoich mieszkań, a na ich miejsce kwaterowano następnych.
Na dawnej granicy
Historia Koksowni Orzegów sięga 1903 r. Nazywała się wówczas Gotthard. Działała w niej pierwsza 35-komorowa bateria pieców koksowniczych. W 1908 r. były już trzy baterie pieców oraz pięć kotłów. Węgiel sprowadzano z pobliskiej kopalni Gotthard – później Karol. W 1922 r., w wyniku III Powstania Śląskiego i zgodnie z rezultatami plebiscytu z 1921 r., Orzegów wraz ze znajdującą się na jego terenie koksownią został przyłączony do Rzeczypospolitej. Zakład funkcjonował do 1976 r. Został zamknięty jako przestarzały i nienadający się do rozbudowy ze względu na szkody górnicze ujawniające się na jego terenie. W 1987 r. koksownia została wpisana do rejestru zabytków województwa śląskiego. Dziś po starym obiekcie można spacerować i oglądać go na starej fotografii w „Albumie orzegowskim”, gdy był jeszcze ważnym obiektem przemysłowym.
Autorom albumu udało się też pozyskać zdjęcie kopalni Karol, budowanej w latach 1873-1877 z szybami Gotthard i Kynast. Należała do skonsolidowanej kopalni Paulus-Hohenzollern. Samodzielnie funkcjonowała do 1903 r. Posiadała własną elektrownię, tartak, cegielnię, stolarnię, warsztaty mechaniczne i elektryczne i wspomniany już dom noclegowy. W pierwszej dekadzie XX w. zbudowano dwa szyby wentylacyjne – Wiejski w Burlochu i Janik nad rzeką Bytomką. W latach 70. ub. stulecia ruch Karol stanowił część kopalni Szombierki. Dokładnie 50 lat temu wydobyto z jej pokładów ostatnie 120 tys. ton węgla.
I wreszcie fotografia dworca kolejowego, o którym mało kto dziś wie, że w ogóle istniał. Wiąże się z nim wiele opowieści. W latach 30. XX w. reporterzy śląskich gazet opisywali w swych relacjach działalność przemytników szmuglujących z Niemiec do Polski zapalniczki, owoce cytrusowe i czekoladę. Orzegów był wtedy stacją graniczną. To czas wielkiego kryzysu i bezrobocia. „Orzegów wykorzystuje swoje nadgraniczne położenie i utrzymuje się z przemytu” – grzmiały niemieckie media.
Autorom albumu udało się także zamieścić fotografie przejścia granicznego znajdującego się w okresie międzywojennym na dzisiejszej granicy Rudy Śląskiej i Bytomia. Co ciekawe, posterunek niemieckiej służby granicznej do dziś stoi na swym miejscu przy ul. Karola Goduli. Można zobaczyć go z bliska i porównać z tym utrwalonym na zdjęciu w albumie.
Z okazji 18. rocznicy urodzin TMO powstała również makieta dawnej osady Orzegów.
– Stworzyliśmy ją na podstawie dawnych map, fotografii i innych źródeł historycznych. W dawnych czasach cała zabudowa osady była drewniana. Udało się nam zrekonstruować ten fragment Orzegowa, który sięgał swym obszarem aż po Nowy Bytom. Obejmował Chebzie i obecną Godulę – tłumaczy Jerzy Kasperek.
I w taki oto sposób członkowie TMO uczcili swoją osiemnastkę, a przy okazji także 720-lecie dzielnicy. Skromnie i pracowicie.
Zarówno „Album orzegowski”, jak i makietę starego Orzegowa oglądać można w siedzibie TMO przy ul. Kardynała Augusta Hlonda 29.
Jeśli chcesz mieć dostęp do artykułów z Trybuny Górniczej, w dniu ukazania się tygodnika, zamów elektroniczną prenumeratę PREMIUM. Szczegóły: nettg.pl/premium. Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
