Dwie wielkie wojny, które zdominowały pierwszą połowę XX w. zmusiły światowych liderów do pogłębionej refleksji nad tym, jak zorganizować stosunki społeczne, gospodarcze i międzynarodowe by globalna wspólnota była bardziej odporna na konflikty i wojny. Fundamenty nowego światowego porządku zostały opisane już w 1919 r. w traktacie wersalskim. Jedno z jego założeń brzmiało: „pokój między narodami można osiągnąć tylko zapewniając pokój społeczny”. Stoi za nim głębokie przekonanie, że tam, gdzie ludzie nie doświadczają niedostatku, przemocy czy nierówności wojna będzie zdecydowanie mniej możliwa. O tym, jak ważnym elementem tak rozumianego pokoju społecznego jest równy dostęp do godnej pracy świadczy fakt, że jedną z pierwszych konsekwencji podpisania traktatu wersalskiego było powołanie Międzynarodowej Organizacji Pracy.
Wartości, które w nowym, powojennym świecie miały stanowić fundament wszelkich stosunków pracy doprecyzowane zostały w 1944 roku w deklaracji filadelfijskiej. Trzy pierwsze z opisanych tam zasad brzmiały: 1) praca nie jest towarem; 2) wolność słowa i zrzeszania się jest warunkiem nieodzownym trwałego postępu; 3) ubóstwo, gdziekolwiek istnieje, stanowi niebezpieczeństwo dla dobrobytu wszystkich. Czwarta zasada opisywała ideę dialogu społecznego oraz stałej współpracy przedstawicieli pracowników, pracodawców i rządów na rzecz powszechnego dostępu do godnej pracy.
Od podpisania deklaracji filadelfijskiej minęło 80 lat, a do Międzynarodowej Organizacji Pracy należy obecnie 187 państw. Czy wartości, na których zbudowana jest ta organizacja są jeszcze aktualne? Czy czas jaki upłynął od zakończenia II wojny światowej faktycznie zbliżył nas do powszechnego dobrobytu i pokoju społecznego?
Prawo polskie gwarantuje obywatelkom i obywatelom szereg praw pracowniczych, obejmujących m.in. prawo do pracy i godnego wynagrodzenia, prawo do bezpiecznych warunków pracy, prawo do wypoczynku czy prawo do rozwoju zawodowego. Prawodawca zadbał również o poszanowanie godności i dóbr osobistych, ochronę przed dyskryminacją oraz prawo do tworzenia związków zawodowych. Jednak czy godna praca faktycznie jest w Polsce dobrem powszechnym?
Według GUS w IV kwartale 2022 roku w Polsce pracowało niemal 16,8 mln osób, co stanowi 75,7% osób w wieku produkcyjnym. Wskaźnik aktywności zawodowej (procent osób w wieku 15-89 lat, które pracują lub poszukują pracy) wynosi obecnie 58,2% co jest liczbą dość wysoką biorąc pod uwagę wyniki ostatnich dziesięcioleci. Obecny wskaźnik bezrobocia – 2,9% również może napawać optymizmem. Od wielu lat rosną też wynagrodzenia Polek i Polaków, w szczególności wynagrodzenie minimalne. Gdy jednak zagłębić się w szczegółowe statystyki rynku pracy, sytuacja nie wygląda już tak kolorowo.
O ile większość osób wykonujących w Polsce pracę najemną może się cieszyć umową o pracę (96,8%), o tyle w grupie najmłodszych pracowników (15-24 lata) już 13,1% osób pracuje na umowę zlecenie. Znacząca jest również liczba samozatrudnionych. W 2022 roku jednoosobową działalność gospodarczą prowadziło w Polsce 3,1 mln osób, co stanowi 18,7% wszystkich osób pracujących. Do tego dodać trzeba niemal 350 tysięcy osób, które w 2022 roku wykonywały pracę nierejestrowaną. Jeśli zsumujemy zacytowane liczby zobaczymy, że w Polsce niemal 25% osób pracujących nie podlega ochronie jaką daje Kodeks Pracy, a liczba ta stale rośnie.
Warto też dodać, że wciąż jesteśmy narodem przepracowanym. Jak podaje GUS, spośród osób objętych badaniem BAEL aż 71,4% pracowało dłużej niż 40 godzin tygodniowo. Wysiłek ten nie zawsze przekłada się jednak na stabilną sytuację finansową. Według Biura Informacji Kredytowej w lutym 2024 roku instytucje pozabankowe udzieliły ponad milion pożyczek a ich wartość wyniosła 1,5 mld złotych! Tak duża popularność tzw. „chwilówek” może świadczyć o tym, że wiele polskich rodzin ma trudności w zaspokojeniu swoich bieżących potrzeb.
Na koniec trzeba dodać, że polski rynek pracy wciąż nie jest równy i sprawiedliwy. Kobiety rzadziej niż mężczyźni są aktywne zawodowo, mniej zarabiają, rzadziej zajmują stanowiska kierownicza i mają mniejszy rozporządzalny budżet. W trudnej sytuacji są również osoby najmłodsze, dopiero rozpoczynające karierę zawodową. Kolejną grupą o której trzeba wspomnieć mówiąc o nierównościach na polskim rynku pracy są migranci.
W grudniu 2022 roku, gdy prowadzone było cytowane tu badanie GUS w Polsce pracowało ponad milion cudzoziemek i cudzoziemców. Mimo tego, że udział migrantów w polskim rynku pracy stale rośnie, niewiele wiemy o ich sytuacji socjalnej i zawodowej. Możemy jednak powiedzieć, że ogromna grupa przyjezdnych wykonuje pracę niezgodną ze swoim wykształceniem i kompetencjami. Oznacza to, że nie wykorzystujemy w pełni ich potencjału, a jednocześnie, nie dajemy im szans na adekwatny i satysfakcjonujący rozwój zawodowy.
Co więcej, migranci często zatrudniani są na umowach cywilnoprawnych i/lub umowach krótkoterminowych, otrzymują często niższe wynagrodzenie niż Polacy zatrudnieni na podobnych stanowiskach i rzadko mają też dostęp do benefitów poza płacowych. Innymi słowy, obecnie migranci i migrantki nie mogą się cieszyć zdobyczami europejskiego dialogu społecznego, opisywanymi tu jako dostęp do godnej pracy.
Jak bardzo różni się sytuacja doświadczonego pracownika zatrudnionego na umowę o pracę w międzynarodowej korporacji lub dużej firmie przemysłowej od sytuacji młodej pracowniczki niewielkiej agencji reklamowej? Jak dużo bezpieczeństwa i komfortu daje umowa o pracę na czas nieokreślony w porównaniu z umową zlecenia na godzinową stawkę minimalną lub z wymuszonym samozatrudnieniem? Jak daleka od idei godnej pracy jest sytuacja studentów dorabiających w gastronomi lub cudzoziemców świadczących usługi w ramach takich przedsięwzięć jak Uber czy Glovo?
Wydaje się, że wraz ze stale przyspieszającym rozwojem technologicznym oraz postępującą globalizacją wartości i idee Międzynarodowej Organizacji Pracy odchodzą do lamusa.
W wielu obszarach gospodarki praca ponownie staje się towarem wymienianym na takich samych zasad wolnego rynku jak wszystkie inne dobra. Pracownicy z kolei tracą ochronę państwa a wraz z nią bezpieczeństwo finansowe, socjalne i psychospołeczne. Czy na pewno chcemy sobie na to pozwolić? Czy stać nas na to, by rozregulować rynek pracy? Wreszcie – czy zdołamy utrzymać pokój społeczny, jeśli pozwolimy na dalsze pogłębianie się nierówności i ubożenie dużych grup społecznych? Większość czytelników zapewne odpowie Nie! na wszystkie z tych pytań. Co zatem możemy zrobić, by zatrzymać opisane tu trendy i wrócić do idei i wartości, stanowiących fundament XX wiecznego rozumienia stosunków pracy? Odpowiedź znajdziemy u źródeł – w deklaracji filadelfijskiej. Zacznijmy od odbudowy dialogu społecznego, wzmocnienia związków zawodowych oraz od działań edukacyjnych ukierunkowanych na popularyzację wiedzy o prawach pracowniczych!
Artykuł powstał w ramach projektu Przyspieszenie wdrażania programu Godnej Pracy realizowanego przez Międzyzakładowy Samorządny Niezależny Związek Zawodowy Pracowników CMC Poland Sp. z o. o. i Spółek oraz Ogólnopolski Konwent Agencji Pracy. Projekt realizowany jest ze wsparciem Norwegii poprzez Fundusze Norweskie 2014-2021, w ramach programu “Dialog Społeczny – Godna Praca”.
Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
