Tradycje barbórkowe na Górnym Śląsku widnieją na Krajowej Liście Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. Stało się tak dzięki mrówczej pracy depozytariuszy tego dziedzictwa z wielu gmin górniczych, gdzie tradycje barbórkowe żywe są od wielu dziesiątek lat. Jednym z nich jest Eugeniusz Świerc, były górnik kopalni Andaluzja, działacz społeczny i związkowy. Wraz z grupą miłośników górniczych tradycji uratował od zapomnienia liczącą ponad sto lat historię obrazu patronki górników i dobrej śmierci.
Dzieło ma wyjątkowo burzliwą historię. Powstało w 1920 r. z inicjatywy i na zamówienie pierwszego dyrektora kopalni, Ottona Riedla. Umieszczono je w cechowni, w wykonanym przez pracowników zakładu drewnianym ołtarzu z nastawą szafową umożliwiającą zamknięcie obrazu. Jak donoszą dawne kroniki, poświęcono go 4 grudnia 1920 r. podczas mszy świętej odprawionej w kopalni przez ks. Józefa Kruppę, ówczesnego proboszcza parafii pod wezwaniem Świętych Piotra i Pawła w Kamieniu.
– Górnicy kopalni Andaluzja modlili się przed ołtarzem we wspólnych nabożeństwach potocznie nazywanych śpiewaniem, każdego ranka przed rozpoczęciem pierwszej zmiany między godziną piątą a szóstą rano. Bardzo uroczyście obchodzono rokrocznie dzień św. Barbary, również w pierwszych latach okupacji do 1941 r. Od tego czasu władze okupacyjne zakazały gromadzenia się na „śpiewaniu” i zamknęły obraz. Później zniesiono święto, był to normalny dzień pracy. Ale po zakończeniu wojny znów „śpiewano” przed obrazem św. Barbary, aż ukonstytuowała się nowa władza, która po 1947 r. zadecydowała o likwidacji ołtarza i szukała pretekstów do jego usunięcia – opowiada Eugeniusz Świerc.
Pierwszym krokiem było stałe zamknięcie skrzydeł, przez co obraz był niewidoczny. W 1953 r. powstał nowy budynek cechowni, równocześnie rozpoczęto prace budowlane i przebudowę starej cechowni na łaźnie. Władze sprytnie wykorzystały ten moment i doprowadziły do rozbiórki całej konstrukcji ołtarza, zapewniając załogę, że ołtarz zostanie ustawiony w nowym budynku cechowni. Górnicy ukryli wszystkie jego elementy, a sam obraz na ich żądanie ustawiono w bocznym wejściu do cechowni.
– W niedługim czasie zupełnie zniknął, jak kamień w wodę. Nie wiadomo, kto go usunął. W 1954 r. oddano do użytku biurowiec, załodze jednak nie zezwolono na ustawienie ołtarza św. Barbary wewnątrz nowego gmachu, cechowni. Z tego, czego zdołaliśmy się dowiedzieć z przekazów byłych pracowników tamtego okresu, w 1956 r., w czasie tzw. odwilży październikowej, w zorganizowanej masówce oburzeni górnicy żądali spełnienia kilku postulatów. Pierwszym był powrót obrazu św. Barbary do kopalni - tłumaczy dalej Eugeniusz Świerc.
-Dyrektor zgodził się na nie. Ustalił miejsce ustawienia ołtarza na południowej ścianie cechowni. Lecz szkopuł w tym, że nie było wiadomo, gdzie dokładnie znajduje się obraz. Dyrekcja wyznaczyła nawet nagrodę za jego odnalezienie. I odnalazł się. Pomógł w tym sanitariusz punktu opatrunkowego. Okazało się, że płótno zostało wycięte z ramy, zwinięte w rulon i ułożone w jednym z pomieszczeń szatni dla kobiet, na strychu starej cechowni. Ale to nie koniec opowieści. Oto bowiem pewna młoda dziewczyna, pracownica firmy budowlanej wykonującej przebudowę starej cechowni, nie mogąc pogodzić się z poniewierką świętego obrazu, postanowiła ocalić go. Wraz z koleżanką potajemnie wyniosła obraz z kopalni. Trafił do jej domu w Łagiewnikach. I tak udało się odnaleźć dzieło, odnowić, zakonserwować na nowo i z powrotem przewieźć do kopalnianej cechowni. 4 grudnia 1956 r. górnicy znów się przed nim mogli pomodlić. I gdy wydawało się, że czasy wolności powróciły, niebawem władza zaczęła ponownie knuć, jak pozbyć się obrazu – wyjaśnia Świerc.
Siedem lat później, na polecenie władz partyjnych, ramę obrazu i ołtarz porąbali aktywiści młodzieżowej organizacji partyjnej. I tym razem znaleźli się dobrzy ludzie, którzy ocalili płótno, zabezpieczyli je i ukryli w magazynie kopalni. Opiekę nad nim sprawowali potajemnie pracownicy magazynu wraz z kierownikiem. Lecz obraz nie był tam bezpieczny, gdyż zwracał na siebie uwagę w czasie przeprowadzanych kontroli w magazynie.
W latach 70. odkryto go, przypadkowo ujawniając ten fakt dyrekcji. Ta zaś wydała polecenie pocięcia ołtarza na opał. Ale i tym razem dzieło udało się uratować przed unicestwieniem. Pracownicy działu budowlanego ukryli obraz w stolarni. Niejaki Teodor Zembok, ówczesny kierownik magazynu, nie mając innego wyjścia, desperacko wyciął płótno nożem i zwinięte w rulon, wywiózł z kopalni do swojego domu na Dołkach. Dzięki temu obraz zachował się w dobrym stanie do czasu kolejnego powrotu na swoje miejsce w cechowni.
– A był to już 1980 r. Załoga zgłosiła wówczas postulat, aby obraz sprowadzić ponownie na kopalnię. Pracownicy działu budowlanego wykonali nowy ołtarz, który poświęcił 21 września tego samego roku proboszcz Eugeniusz Górnik. Po wielu latach przerwy, załoga kopalni znów mogła cieszyć się obecnością obrazu swej patronki i uroczyście obchodzić jej święto. Wtedy już nie odprawiano zbiorowych nabożeństw przed obrazem, ale większość załogi zmierzając do klatek zatrzymywała się na chwilę, by pokłonić się i pozdrowić górniczym „Szczęść Boże” św. Barbarę – zwraca uwagę Eugeniusz Świerc, wertując dawne kopalniane kroniki.
I jeszcze jedna ciekawa historia z tamtych lat.
– W końcówce maja 2006 r. w biurze Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Solidarność na KWK Andaluzja pojawił się mężczyzna. Powiedział, że ma misję do spełnienia. Ofiarował szkatułę z różańcem, który był darem dla św. Barbary i zadośćuczynieniem za grzech popełniony przez ojca. Miał on brać udział w niszczeniu obrazu św. Barbary. Zarząd Związku przyjął te wota. Prezydium związku postanowiło, aby różaniec zawiesić na szyi figury św. Barbary znajdującej się wówczas w kopalnianej kaplicy na poziomie 415 m. Szkatuła została zabezpieczona w siedzibie związku. Figura wraz z różańcem stała w podziemnej kaplicy na poziomie 438 m w kopalni Piekary, a po likwidacji jej, już jako ruchu Piekary kopalni Bobrek-Piekary, trafiła na ołtarz do podziemnego wyrobiska ruchu Bobrek – opowiada Eugeniusz Świerc.
Co zaś stało się z obrazem? Otóż w okresie likwidacji kopalni Andaluzja związkowcy z Solidarności wystąpili z inicjatywą przeniesienia obrazu do kościoła św. Piotra i Pawła w Brzozowicach-Kamieniu, dzielnicy Piekar Śląskich. Uroczyste przekazanie odbyło się 1 marca 2009 r. I tak na początku listopada 2015 r. obraz został przeniesiony z kościoła do pomieszczeń domu parafialnego, gdzie poddano go renowacji. Trzy lata później, w trakcie prac nad projektem „Ocalić od zapomnienia – historia obrazu św. Barbary z kopalni Andaluzja”, przy współpracy z Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu, odnowiona została również szkatułka. W niej zaś spoczął różaniec.
Dzięki pracy piekarskich depozytariuszy i wielu podobnych im grup powstało dzieło naukowe „Kult św. Barbary wśród górników kopalń węgla kamiennego na Górnym Śląsku” autorstwa dr Beaty Piechy van Schagen, poświęcone tradycjom barbórkowym na Górnym Śląsku.
Jeśli chcesz mieć dostęp do artykułów z Trybuny Górniczej, w dniu ukazania się tygodnika, zamów elektroniczną prenumeratę PREMIUM. Szczegóły: nettg.pl/premium. Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
