Z roku na rok obserwujemy rośnie społeczne zainteresowanie problemem ochrony zabytków

- Pod względem liczby wpisów Polska z 17 pozycjami na Liśce UNESCO ustępuje krajom europejskim o dużo większym nasyceniu zabytkami i, co szczególnie ważne , znaczniej mniej zniszczonym w wyniku burz dziejowych, wojen – mówi w rozmowie z netTG.pl Gospodarka i Ludzie dr JAROSŁAW SELLIN, sekretarz stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Generalnym Konserwatorem Zabytków.

Czy dobrze dbamy o swoje zabytki?
Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego udziela dofinansowania na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków, w ramach programu Ochrona zabytków. To największe – pod względem dostępnych środków i liczby udzielanych dotacji – krajowe źródło wsparcia finansowego prac przy zabytkach. Co więcej, budżet programu systematycznie jest zwiększany – w 2016 r. wynosił 95 mln zł, a w 2022 r. jest to już ponad 200 mln zł. Dzięki temu powiększa się też liczba podmiotów, które otrzymują dofinansowanie – z 479 w 2016 r. do 757 w 2021 r. Cały czas rośnie również zainteresowanie wnioskodawców pozyskaniem dotacji. Przez ostatnie 5 lat liczba złożonych wniosków wzrosła o 25 proc. - w 2021 r. wpłynęło niemal 3000 wniosków.

Wnioski o przyznanie dotacji mogą składać właściciele lub posiadacze obiektów zabytkowych. Wśród podmiotów ubiegających się o dofinansowanie i otrzymujących dotacje duży procent stanowią kościelne osoby prawne, ale należy mieć na uwadze, że zabytki sakralne stanowią dominującą część zasobu objętego ochroną konserwatorską. Oprócz podmiotów kościelnych beneficjentami programu Ochrona zabytków są m.in. jednostki samorządu terytorialnego, instytucje kultury, fundacje i stowarzyszenia, osoby fizyczne i podmioty gospodarcze.

Mamy, wg stanu z 2021 r., 78 616 zabytków nieruchomych. Jak pod tym względem wypadamy na tle innych europejskich krajów?
Przepisy i kryteria dotyczące objęcia zabytków ochroną prawną różnią się w poszczególnych krajach i nie zawsze odzwierciedlają wielkość i stan zasobów dziedzictwa kulturowego. Z dostępnych danych wynika, że w Niemczech aż ok. milion (!) zabytków podlega ochronie, z uwzględnieniem zabytków archeologicznych. W Wielkiej Brytanii obiektów posiadających status zabytku chronionego prawem jest nieco ponad 400 tys. – w tym zabytkowe budynki, parki i ogrody, wraki statków, pola bitew, obiekty o znaczeniu lokalnym, ale już we Francji tzw. rejestrowych zabytków nieruchomych jest ok. 45 tys., zaś w Rumunii – 29 400.

W Polsce jest 17 miejsc, w tym 15 dziedzictwa kulturowego oraz 2 dziedzictwa przyrodniczego, wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO. To dużo, czy mało?

Rzeczywiście, aktualnie na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO znajduje się 17 pozycji dotyczących zabytków z terenu Polski, w tym 2 obszary przyrodnicze (Puszcza Białowieska oraz pierwotne lasy bukowe w Bieszczadach), oraz 15 pozycji obejmujących układy urbanistyczne, zespoły budowalne i pojedyncze zabytki. Warto też wspomnieć, że 4 wpisy mają charakter transgraniczny – są to Park Mużakowski (z Niemcami), drewniane cerkwie regionu karpackiego (z Ukrainą), Puszcza Białowieska (z Białorusią) oraz pradawne i pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy (z 17 krajami).

Lista UNESCO nie tylko odzwierciedla wartość dziedzictwa kulturalnego, także przyrodniczego, ale buduje również prestiż Polski, jako kraju przywiązującego dużą wagę do ochrony tego dziedzictwa. Dlatego też jednym z priorytetów w zakresie ochrony dziedzictwa jest dążenie do rozszerzenie Listy UNESCO o kolejne zabytki z terenu Polski. W tej chwili na Liście Informacyjnej UNESCO znajdują się kolejne zespoły zabytkowe i obszary przyrodnicze, m.in. Gdynia – modernistyczne śródmieście – jako przykład budowania spójnej społeczności, Młyn Papierniczy w Dusznikach Zdroju, Kanał Augustowski, Pienińska Dolina - przełom Dunajca. We wszystkich wymienionych przypadkach procedury są znacznie zaawansowane. Jednocześnie trwają prace związane z przygotowaniem niezbędnej dokumentacji do zgłoszenia na Listę Informacyjną kilkunastu innych obiektów.

Pod względem liczby wpisów Polska z 17 pozycjami na Liśce UNESCO ustępuje krajom europejskim o dużo większym nasyceniu zabytkami i – co szczególnie ważne – znaczniej mniej zniszczonym w wyniku burz dziejowych, jak Włochy (54 pozycje), Hiszpania (47), Francja (44), Niemcy (44) czy Wielka Brytania (31). Jednocześnie dorównujemy takim krajom jak Grecja (18 pozycji), Rosja (17), Szwecja (15) czy Portugalia (15). Należy też podkreślić, że coraz trudniej jest dokonać wpisu na Listę UNESCO ze względu na coraz ostrzejsze kryteria ustalane przez Komitet Światowego Dziedzictwa i wydłużającą się procedurę, ale również z powodu nadreprezentatywności Europy na Liście.

Zabytki są wpisywane do rejestru zabytków. Czy to wystarczające zabezpieczenie przed ich niszczeniem, ochroną?
Rejestr zabytków jest podstawową formą ochrony zabytków, ustanowioną na podstawie przepisów ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Zgodnie z tą ustawą kompetencje do wpisania zbytku do rejestru posiada wojewódzki konserwator zabytków. Dokonanie przez wojewódzkiego konserwatora zabytków wpisu zabytku do odpowiedniej księgi rejestru zabytków rodzi określone skutki prawne. Po stronie właściciela lub posiadacza zabytku powstają wówczas prawa i obowiązki, a po stronie organów administracji konserwatorskiej – mówiąc językiem prawniczym – uprawnienia do stosowania środków władczej ingerencji wobec chronionego zabytku.

Dla dysponenta zabytku prawną konsekwencją wpisania go do rejestru jest obowiązek uzyskiwania pozwoleń na prowadzenie różnego rodzaju działań przy zabytku. W katalogu działań wymagających uzyskania pozwolenia znajduje się m.in. prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych, usunięcie drzew lub krzewów z terenu nieruchomości, wykonywanie robót budowlanych w otoczeniu zabytku, prowadzenie badań konserwatorskich i architektonicznych oraz badań archeologicznych, dokonywanie podziału zabytku, zmiana przeznaczenia zabytku lub sposobu korzystania z tego zabytku, umieszczanie na zabytku urządzeń technicznych, tablic reklamowych lub urządzeń reklamowych. W przypadku stwierdzenia, że planowane prace i roboty mogą wpłynąć negatywnie na wartość zabytku, a realizacja zamierzeń doprowadziłaby do uszkodzenia lub jego zniszczenia, właściwy wojewódzki konserwator odmawia wydania pozwolenia.

Z wymogiem uzyskania przez właściciela określonych pozwoleń wiążą się uprawnienie wojewódzkiego konserwatora zabytków do stosowania środków nadzoru konserwatorskiego w postaci m.in. wydawania decyzji nakazowych w sytuacji stwierdzenia nieprawidłowych działań przy zabytku.

Kto odpowiada za zabytek?
Dysponent zabytku, czyli jego właściciel lub posiadacz, zgodnie z ustawą sprawuje nad nim „opiekę”, polegającą w szczególności na: zapewnieniu warunków zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie, korzystaniu z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, prowadzeniu prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych, a także zapewnieniu warunków do naukowego badania i dokumentowania oraz popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku, tudzież jego znaczenia dla historii i kultury. Ponadto, zagospodarowanie na cele użytkowe zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru wymaga posiadania przez dysponenta tego zabytku dokumentacji konserwatorskiej, określającej stan zachowania i możliwości jego adaptacji, z uwzględnieniem historycznej funkcji i wartości zabytkowych, a także uzgodnionego z wojewódzkim konserwatorem zabytków programu prac konserwatorskich oraz programu zagospodarowania zabytku wraz z otoczeniem określającego sposób korzystania, z uwzględnieniem wyeksponowania jego wartości.

W ramach obowiązków właściciela zabytku mieści się również obowiązek informowania wojewódzkiego konserwatora zabytków o różnego rodzaju zdarzeniach - uszkodzeniu, zniszczeniu, zaginięciu lub kradzieży zabytku, wystąpieniu zagrożenia. Dodatkowo, właściciele i posiadacze mają obowiązek zapewnić dostęp do zabytku w celach naukowo-badawczych, a także w związku z prowadzonymi działaniami kontrolno-nadzorczymi.

Jednocześnie należy podkreślić, że ustawodawca – oprócz obowiązków – przyznał także właścicielom i posiadaczom zabytków określone uprawnienia, w tym możliwość ubiegania się o dotacje na działania przy zabytku, możliwość uzyskiwania zaleceń konserwatorskich, określających sposób korzystania z zabytku, jego zabezpieczenia i wykonania prac konserwatorskich, a także zakres dopuszczalnych zmian, które mogą być wprowadzone.

Czy Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, to dobre rozwiązanie prawne, w którym nasze zabytki powinny się „czuć się bezpiecznie”?
Jak już wspomniałem, Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami stanowi podstawowy i najważniejszy akt tworzący fundament systemu ochrony zabytków w Polsce. Zmieniająca się rzeczywistość, a wraz z nią potrzeby w zakresie budowania coraz skuteczniejszych narzędzi ochrony zabytków, powodowały, że przez niespełna 20 lat obowiązywania ustawy zaistniała konieczność tworzenia wielu nowelizacji.

Istotne zamiany wzmacniające „bezpieczeństwo zabytków” wprowadzono Ustawą z dnia 22 czerwca 2017 r.o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw, w ramach której nadano Generalnemu Konserwatorowi Zabytków dodatkowe uprawnienia, m.in. do kontrolowania działalności wojewódzkich konserwatorów zabytków na zasadach określonych w Ustawie z dnia 15 lipca 2011 r. o kontroli w administracji rządowej.

W związku z wprowadzeniem ww. przepisu prawa, od początku 2018 r. Ministerstwo Kultury Dziedzictwa Narodowego prowadzi regularne kontrole jakości rozstrzygnięć wydawanych przez wojewódzkich konserwatorów zabytków i podejmowanych przez nich działań ochronnych. Dotychczas kontrole przeprowadzono wośmiu wojewódzkich urzędach ochrony zabytków i planowane są następne.

Na mocy ww. nowelizacji Generalny Konserwator Zabytków zyskał również nowe narzędzie do prowadzenia spójnej polityki konserwatorskiej, to jest prawo do ustalania ogólnych kierunków i wytycznych, określających sposób postępowania wojewódzkich konserwatorów zabytków, w ramach koordynowania ich działalności. W latach 2018-2021 Generalny Konserwator Zabytków wydał 28 zaleceń i wytycznych, skierowanych do służb konserwatorskich, które są regularnie publikowane na stronie Narodowego Instytutu Dziedzictwa i udostępniane również właścicielom, projektantom i wykonawcom prac przy zabytkach.

Ponadto ww. nowelizacją dodano do Ustawy o ochronie zabytków Rozdział 10a o administracyjnych karach pieniężnych, który wprowadza sankcje za naruszenia przepisów ochrony zabytków, dostosowanych do aktualnej sytuacji i problemów zasobu zabytkowego. Celem tego legislacyjnego działania było zwiększenie efektywności realizacji zadań w ramach polityki państwa w obszarze ochrony zabytków, określonych w Krajowym Programie Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami. Wprowadzeniu administracyjnych kar pieniężnych, jak również zaostrzeniu karania za nielegalne poszukiwanie zabytków, w tym zabytków archeologicznych, towarzyszyło powołanie Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków, zasilanego z ww. kar oraz nawiązek z przestępstw zniszczenia lub uszkodzenia zabytku.

W celu dalszego wzmocnienia skuteczności systemu ochrony zabytków w Polsce w resorcie kultury trwają intensywne prace nad kolejną kompleksową nowelizacją Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, która wprowadza m.in. możliwość dotowania przez wojewódzkiego konserwatora zabytków prac przy zabytkach ewidencyjnych, powoływanie komisji konserwatorskich czy uproszczenie części procedur poprzez formułę zgłoszenia.

Na liście zabytków są coraz młodsze obiekty, już z okresu międzywojennego, a nawet powojennego, jak warszawski Pałac Kultury i Nauki. Które obiekty, obok zabytkowych kopalni w Tarnowskich Górach i Zabrzu, mogą zostać wpisane do rejestru zabytków na przemysłowym Śląsku i Zagłębiu?
Przypomnijmy, że zgodnie z Ustawą o ochronie zabytków wyłączną kompetencję do wpisania zabytku nieruchomego do rejestru zabytków posiada wojewódzki konserwator zabytków. Wydaje on decyzję z urzędu bądź na wniosek właściciela zabytku nieruchomego lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy. Wojewódzki konserwator zabytków jest wyspecjalizowanym organem, który ocenia, czy obiekt stanowiący przedmiot postępowania stanowi świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia oraz czy jego zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną i naukową.

Przyznać należy, że wpisywanie do rejestru zabytków obiektów o coraz niższej cezurze czasowej, w tym zabytków dziedzictwa przemysłowego i techniki, stanowi obecnie istotne zadanie służb konserwatorskich. Już w 2016 r. Magdalena Gawin, pełniąca wówczas funkcję Generalnego Konserwatora Zabytków, w piśmie do wojewódzkich konserwatorów zabytków zwróciła uwagę na potrzebę ochrony wartościowej architektury modernistycznej, podkreśliła również możliwość uznania za zabytki dzieł architektury z lat 60. i 70. XX w. W ślad za kierunkiem działań wskazanym przez Generalnego Konserwatora Zabytków, Rada Ochrony Zabytków działająca przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego, składająca się z autorytetów w dziedzinie ochrony zabytków, podjęła uchwałę w sprawie ochrony dziedzictwa architektury i urbanistyki XX wieku w Polsce.

Mając na uwadze rolę i znaczenie zabytków techniki, stanowiących istotny element dziedzictwa kulturowego, które powinno podlegać rzeczywistej ochronie i opiece, w 2019 r. Generalny Konserwator Zabytków skierował do wojewódzkich konserwatorów zabytków wytyczne dotyczące tej kategorii zabytków. W dokumencie wskazano m.in., że zabytki techniki posiadają szereg cech, które klasyfikują je jako „obiekty techniki” wpisywane do rejestru zabytków nieruchomych oraz jako „wytwory techniki” wpisywane do rejestru zabytków ruchomych. Ponadto Generalny Konserwator Zabytków zwrócił uwagę na istotną rolę dokumentacji w procesie określania wartości zabytku techniki, ukazującej aktualny stan zabytku, jego wartości, pozwalając tym samym dokonać oceny, w efekcie której może nastąpić zwiększenie ochrony konserwatorskiej poprzez wpisanie obiektów do rejestru zabytków.

Nie ulega wątpliwości, że ochrona dziedzictwa przemysłowego jest ważną części dziedzictwa narodowego, które zasługuje na nobilitację. Dlatego podejmujemy działania mające na celu ochronę najcenniejszych obiektów przemysłowych. Sprawy kopalń nie są nam obce, weryfikujemy ich wartości, nad tym pracuje aktualnie Muzeum Górnictwa w Zabrzu. Będziemy starać się najcenniejsze zabytki górnictwa objąć ochroną konserwatorską.

Czy mamy już dobrą, fachową, dobrze wykształconą i wrażliwą na nasze zabytki kadrę, która się nimi zajmuje?
W wojewódzkich urzędach ochrony zabytków zatrudnionych jest około 900 osób, zarówno pracowników merytorycznych, jak i pracowników obsługi. 100 proc. pracowników merytorycznych posiada wyższe wykształcenie, często uzupełniane studiami podyplomowymi. Są to w głównej mierze historycy sztuki, archeolodzy, architekci, zabytkoznawcy, konserwatorzy zabytków.

Zróżnicowany jest natomiast staż pracy i doświadczenie. Jest znaczna grupa pracowników, którzy całe zawodowe życie, nierzadko 30- czy 40-letnie, poświęcili służbie konserwatorskiej, traktując swoją pracę na rzecz ochrony zabytków jako rodzaj misji społecznej. Jest też duża grupa młodych pracowników, tuż po studiach, dla których praca w wojewódzkich urzędach ochrony zabytków stanowi realizację marzeń o realnym wpływie na stan zachowania naszego dziedzictwa narodowego. Takie osoby otrzymują wsparcie w poszerzaniu wiedzy zawodowej. Narodowy Instytut Dziedzictwa i Generalny Konserwator Zabytków organizują warsztaty i szkolenia praktyczne dla kadry konserwatorskiej w całej Polsce. Wspieramy także kształcenie konserwatorów samorządowych i diecezjalnych. Przykładem jest cykl szkoleń w ramach studium dla pracowników wojewódzkich urzędów ochrony zabytków, które prowadzi Krajowa Szkoła Administracji Publicznej wspólnie z Departamentem Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W szkoleniu tym uczestniczyło dotychczas 150 pracowników wojewódzkich urzędów ochrony zabytków z całej Polski. W 2022 r. planowane jest przeszkolenie kolejnych 100 pracowników.

Czy także społeczeństwo docenia nasze zabytki - rośnie wrażliwość i dbanie o nie?
Niewątpliwie w ciągu ostatnich kilkunastu czy kilkudziesięciu lat nastąpił wzrost świadomości społecznej w kwestii wartości zasobów dziedzictwa kulturowego w Polsce i potrzeby ochrony tego zasobu. Są osoby, które mimo trudności finansowych i skomplikowanych procedur administracyjnych, decydują się na objęcie opieką opuszczonego zabytku, dążąc do przywrócenia mu dawnej świetności i nadania nowych funkcji użytkowych, z poszanowaniem tzw. substancji zabytkowej. Wiele samorządów terytorialnych docenia wartość zabytków na swoim terenie, należycie nimi zarządza, dostrzegając szansę na rozwój turystyczny i poszerzenie oferty kulturalnej oraz promocję „małej ojczyzny”.

Jednocześnie spotykamy się także z procederem celowego niszczenia zabytków, wandalizmem, przestępczością przeciwko dziedzictwu i brakiem poszanowania dla jego wartości. Na szczęście z roku na rok obserwujemy coraz większe zainteresowanie społeczne problemem ochrony zabytków. Lokalnie działają społeczni opiekunowie zabytków, fundacje i stowarzyszenia, które na bieżąco wspierają służby konserwatorskie – ich działalność jest widoczna i doceniana. Przekłada się to na mniejsze przyzwolenie dla działań szkodliwych i większą wykrywalność tego rodzaju występków.

Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.