Tegoroczne czeskie roszczenia finansowe wobec Polski, mające zrekompensować negatywny wpływ działalności Kopalni Węgla Brunatnego Turów, zwróciły uwagę opinii publicznej na problemy kopalń fedrujących na pograniczu. Nie są one jednak ani pierwszym, ani jedynym kryzysem związanym z działalnością zakładu górniczego w bezpośredniej bliskości granicy. W przeszłości dochodziło już nieraz do sytuacji, kiedy to eksploatacja górnicza musiała uwzględniać realia polityczne i uwarunkowania graniczne. Ba, bywało i tak, że z powodu złóż dokonywano wymiany terytoriów.
Węgiel z Turowa dla Niemców
Współczesne polsko-czeskie problemy Turowa przysłaniają nieco fakt, że przez dziesięciolecia ta sama kopalnia w dosyć zgodny sposób prowadziła współpracę z sąsiednią elektrownią Hirschfelde, położoną na terenie Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Bo, o czym nie mają pojęcia mieszkańcy centralnej Polski, kopalnia ta leży bliżej granicy niemieckiej niż czeskiej. Kompleks kopalni i elektrowni podzielony został granicą na Nysie Łużyckiej wiosną 1945 r. Oba zakłady połączone były dwoma mostami kolejowymi, po których kursowały pociągi wąskotorowe. Tak zwany most górny służył do przewozu węgla do elektrowni, a mostem dolnym pociągi odwoziły popioły elektrowniane na składowisko kopalni Turów. Mostem dolnym odbywał się też ruch pieszy, gdyż uruchomiono tam całodobowe przejście graniczne dla pracowników zakładu. Jedynym dokumentem uprawniającym do przekroczenia granicy była przepustka podpisana przez Wojska Ochrony Pogranicza.
Dostawy węgla do elektrowni wstrzymane zostały w stanie wojennym. W kwietniu 1983 r. została rozwiązana umowa. KWB Turów zlikwidowała wąskie tory łączące oba mosty, a elektrownia zaczęła przyjmować tylko węgiel dostarczany wagonami z terenu NRD.
Inaczej potoczyła się historia przygranicznych złóż węgla na Lubelszczyźnie. Za jej sprawą w 1951 r. nastąpiła wymiana części terytoriów pomiędzy Związkiem Radzieckim a Polską Rzeczpospolitą Ludową. Sowieci przejęli wtedy większą część terenu gmin Chorobrów, Krystynopol i Uhnów, a także fragmenty terenu gmin Dołhobyczów, Tarnoszyn i Waręż. W zamian do Polski włączony został fragment Pogórza Bieszczadzkiego i niewielki skrawek samych Bieszczadów z górą Otryt.
„Motywem podstawowym, który zadecydował, że Rząd Polski wystąpił z inicjatywą zamiany i podpisał umowę, są złoża naftowe z poważną ilością czynnych otworów oraz złoża gazu ziemnego znajdujące się na odcinku terytorium odstępowanym nam przez Związek Radziecki” – wyjaśniał podczas przedstawiania dokumentów ratyfikacyjnych w Sejmie polski wicepremier Aleksander Zawadzki. Faktycznie, na ziemiach odzyskanych od Związku Radzieckiego znajdują się do dzisiaj eksploatowane przez PGNiG odwierty. Jednak lepszy interes na wymianie zrobili Sowieci, gdyż na przejętych przez siebie terenach przez lata wydobywali węgiel kamienny ze złóż Lwowsko-Wołyńskiego Zagłębia Węglowego. Historycy na podstawie danych o wydobyciu szacują, że Polska utraciła potencjalne zyski liczone w miliardach dolarów.
Pośpiesznie wybudowana
Pół wieku później okazało się, że stracić finansowo można nie tylko na utraconym złożu węgla, lecz także na tym, którego wydobycie zostało podjęte. Tak było z KWK Morcinek w Kaczycach, położoną 18 km na południe od Jastrzębia-Zdroju. Tamtejsze złoże węgla znane było od wielu dziesięcioleci. Jednak do podjęcia decyzji o budowie kopalni przyczyniły się obawy co do zamiaru strony czechosłowackiej. Tuż obok bowiem, ok. 1800 metrów za graniczną rzeką Olzą, znajdowała się już czeska kopalnia ČSM. Polskie władze przypuszczały, że Czesi mogą zechcieć wybierać węgiel spod samej granicy lub sięgną po część złoża po polskiej stronie. Kopalnia Morcinek zamiast zysków generowała jednak co roku straty i 31 października 1998 r., po zaledwie kilkunastu latach, zakończyła wydobycie.
Innego rodzaju problemy rodził przebieg granicy niemiecko-polskiej w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym po pierwszej wojnie światowej. Linia graniczna poprowadzona została przez gęsto zabudowany, zindustrializowany teren, dzieląc niekiedy złoża na dwie części. Tak było chociażby w przypadku kopalni rudy cynku i ołowiu Orzeł Biały w Brzezinach Śląskich, która po wytyczeniu granicy znalazła się po stronie polskiej. Dlatego Niemcy po swojej stronie zbudowali kopalnię, noszącą później w polskich czasach nazwę Nowy Orzeł Biały, aby móc dalej eksploatować złoże. Istniejący już podziemny chodnik łączący niemiecką i polską część kopalni przegrodzono kratą. Jednak przedsiębiorczy górnicy zorganizowali przemyt na sporą skalę. Szmuglowano tamtędy zwłaszcza... pomarańcze. Kilka lat przed wojną polskie władze wpadły na trop afery. Solidnie odgrodzono chodnik, aby uniemożliwić proceder.
Wybuchy za miedzą
Oprócz kwestii gospodarczych, działalność przygranicznych kopalń mogła powodować zagrożenie życia dla osób znajdujących się po drugiej stronie granicy. Taka sytuacja miała miejsce w Górach Złotych, w miejscowości Bílá Voda, sąsiadującej z polskim Złotym Stokiem. Funkcjonowała tam kopalnia odkrywkowa Kukačka, wydobywająca wapienie i marmury dolomityczne. Krawędź wyrobiska znajdowała się w odległości około 80 metrów od granicy. Ponieważ stosowano materiały wybuchowe, istniało zagrożenie, że odłamki kamieni mogą spaść na polską stronę i ugodzić żołnierzy Wojsk Ochrony Pogranicza, pełniących służbę graniczną. W tej sprawie w lutym 1969 r. interweniował WOP u Czechów, prosząc o zabezpieczenie kopalni. Od 1996 r. dawny kamieniołom podlega ochronie jako „významný krajinný prvek”, co oznacza dosłownie istotny element krajobrazu. Jest to forma ochrony przyrody, jaką można porównać do użytku ekologicznego.
Usytuowanych w pobliżu granicy złóż mamy więcej. Są to różnego typu kopaliny, np. w Górach Izerskich na południe od Stogu Izerskiego znajduje się złoże borowiny Skalno Izera, odległe 150 metrów od linii granicznej. Przemysłowe znaczenie ma natomiast eksploatowane przez PGNiG złoże ropy naftowej Górzyca we wsi Ługi Górzyckie, znajdujące się kilka kilometrów na południe od Kostrzyna nad Odrą. Jeden z odwiertów wykonany został kilometr od granicy przebiegającej tam nurtem Odry.
Jeśli chcesz mieć dostęp do artykułów z Trybuny Górniczej, w dniu ukazania się tygodnika, zamów elektroniczną prenumeratę PREMIUM. Szczegóły: nettg.pl/premium. Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
