- Kwestia przyszłości regionów górniczych dyskutowana pod egidą „sprawiedliwej transformacji” jest jednym z najważniejszych tematów dotyczących przebiegu i konsekwencji odejścia od węgla - uważa dr AGATA STASIK, socjolożka, adiunkt w Katedrze Zarządzania w Społeczeństwie Sieciowym na Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie.
Zajmuje się pani badaniami nad społecznymi aspektami energetyki. Czy jako społeczeństwo jesteśmy przygotowani na zmiany w energetyce, w jakim zakresie akceptujemy odejście od węgla na rzecz zielonej energii?
Kiedy mówimy o przygotowanie społeczeństwa, warto wyróżnić kilka aspektów. Pierwszy to suma jednostkowych opinii, którą mierzymy sondażami przeprowadzanymi na reprezentatywnych próbach. Dzięki nim wiemy, że Polacy cenią sobie odnawiane źródła energii, postrzegają je jako źródła najbardziej wydajne, najtańsze, najbezpieczniejsze i najbardziej perspektywiczne. Również polityka skoncentrowana na rozwoju OZE również cieszy się poparciem respondentów. Kolejnym empirycznym dowodem na to, że Polacy cenią źródła odnawialne jest skala prywatnych inwestycji w fotowoltaikę – w marcu 2021 r. mieliśmy już ponad pół miliona podłączonych do sieci mikroinstalacji o łącznej mocy niemal 3,5 GW.
Jednak społeczeństwo to nie tylko zbiór jednostek, ale też instytucje, które ustalają reguły wspólnego życia. W przypadku energetyki i ciepłownictwa to wielkie i mniejsze firmy energetyczne, operatorzy sieci dystrybucyjnych, czy sektor wydobywczy, a także decydenci odpowiedzialni za kształtowanie polityki energetycznej kraju i warunków regulacyjnych. Tutaj widzę znacznie więcej niechęci i obaw związanych z transformacja energetyczną. Jest to zrozumiałe – dla tych podmiotów transformacja to trzęsienie ziemi i wielkie wyzwanie zarządcze. Będą zmuszone odnaleźć się w nowej rzeczywistości, co wydają się powoli przyjmować do wiadomości.
Jak duży jest nasz sceptycyzm co do rezygnacji z węgla?
Sondaże wskazują, że aż trzy czwarte Polaków chciałoby odejścia od produkcji energii z węgla do 2030 r., a jedna piąta jest przeciwko. Nawet w elektoracie PiS postulat szybkiego odejścia od węgla ma więcej zwolenników niż przeciwników. Na pewno jednak ten wskaźnik różni się w zależności od regionu – chęć pozostania przy węglu może być znacząco wyższa w regionach górniczych. Opinia publiczna jest zatem znacznie bardziej radykalna, niż jakakolwiek partia polityczna.
Czy nie boimy się ryzyka, które powstaje wraz z przemianami technologicznymi, jesteśmy społeczeństwem odważnym, innowacyjnym?
Polacy lubią korzystać z innowacyjnych rozwiązań – widać to na przykład w bankowości. Jednak nie jest łatwo w Polsce tworzyć innowacje – składa się na to wiele czynników, od niskiego poziomu zaufania między różnymi podmiotami, których współpraca jest niezbędna dla udanego wdrożenia innowacji, po trudności z dostępem do kapitału. W dziedzinie odnawialnych źródeł widzimy wiele oddolnych wysiłków na rzecz tworzenia innowacyjnych rozwiązań, nie tylko technologicznych, ale też organizacyjnych i zarządczych. Przykładem są klastry energii. Niestety, w obecnych warunkach regulacyjnych trudno im osiągnąć odpowiednią skalę działania. Jest jednak nadzieja, że już wkrótce to się zmieni, a innowacyjny potencjał lokalnych społeczności zostanie uruchomiony.
Prowadziła Pani badania na uniwersytetach w Wiedniu, Goteborgu i Maastricht, publikowała w „Journal of Risk Research”, „Energy Research and Social Science”, „Studiach Socjologicznych” oraz „Stanie Rzeczy”. Czy mamy się już czym pochwalić w badania energetycznych i naukach społecznych związanych z energetyką?
Badania społeczne związane z energetyką są w Polsce coraz silniejsze – dotyczą postrzegania różnych technologii, lokalnych i regionalnych procesów transformacji, czy tworzenia oddolnych innowacji w energetyce. Pokazujemy, że przemiany zachodzące w energetyce mają nie tylko wymiar technologiczny i ekonomiczny, ale też społeczny.
Dotyczy to zarówno przyczyn transformacji, jak i jej przebiegu. Badaczki i badacze z Polski uczestniczą w międzynarodowych projektach: na przykład zespół z Akademii Leona Koźmińskiego, którego jestem członkinią, bada innowacje społeczne w energetyce wraz z partnerami z Niemiec, Holandii, i innych europejskich krajów w ramach projektu SONNET finansowanego z programu Horyzont 2020. Dzięki temu europejska dyskusja o zmianach w energetyce może w większym stopniu uwzględniać wyzwania, przed jakimi stoimy w Polsce.
Jest pani autorką książki „Współwytwarzanie wiedzy o technologii. Gaz łupkowy jako wyzwanie dla zbiorowości”. Jakie płyną z niej wnioski?
W książce pokazałam, że zaadaptowanie i rozwinięcie nowej technologii wymaga szeregu dostosowań po stronie społecznej: stworzenia odpowiednich instytucji, ale też uczciwego zaangażowania osób i środowisk dotkniętych zmianą w decydowanie o warunkach jej prowadzania. Co więcej, świadomy wybór określonej ścieżki rozwoju wymaga uwzględniania wiedzy z wielu dziedzin nauki, ale też wiedzy i preferencji ludzi i społeczności, którzy mieliby współistnieć z daną technologią. Pokazuję, że w przypadku prób poszukiwania gazu łupkowego zabrakło zdolności do pogłębionej analizy sytuacji, co przyczyniło się do porażki projektu.
Czy Polacy są przekonani, że do 2050 r. uda się nam odejść od węgla, że dzięki temu będziemy mieli już tylko czyste powietrze, bez smogu?
Zwiększenie świadomości dotyczącej szkodliwości smogu, do której doszło przede wszystkim w skutek niezmordowanej pracy ruchów społecznych, na pewno wpłynęło na postrzeganie węgla i drewna w ciepłownictwie, nie wspominając o paleniu śmieciami. Życie w czystym powietrzu stało się ważną aspiracją życiową – i bardzo dobrze! Wiemy jednak, że elektrownie węglowe nie odpowiadają za smog, choć generują różne zanieczyszczenia i emisje CO2 – życie bez smogu umożliwi przede wszystkim transformacja ciepłownictwa i transportu oraz poprawa planowania przestrzennego.
Tak jak wspomniałam, Polacy są entuzjastami wizji Polski bez węgla, i to już w 2030 r. Nie oznacza to, że wiedzą jak dokładnie dojść do tego stanu, czy też, że rozumieją, jak bardzo jest to skomplikowane. Nie jest to jednak zarzut: tworzenie wizji, planów i strategii to zadanie dla decydentów, oczywiście najlepiej przy szerokim i stałym udziale społecznym. Taki dialog jest bardzo potrzebny.
Czy okręg śląski i zagłębia węgla brunatnego Bełchatów i Turów poradzą sobie z przemianami energetycznym, czy uda się im przejść „suchą stopą” przez tą wielką transformację?
Kwestia przyszłości regionów górniczych dyskutowana pod egidą „sprawiedliwej transformacji” jest jednym z najważniejszych tematów dotyczących przebiegu i konsekwencji odejścia od węgla. Instrumenty dostarczone przez Unię Europejską, takie jak Fundusz Sprawiedliwej Transformacji, mają pomóc zarządzić tym procesem i zapobiec groźbie ich zapaści społecznej i ekonomicznej. Mamy w Polsce kilka regionów górniczych, spośród których Śląsk jest oczywiście najbardziej istotny. Widzimy, że ich władze i społeczności różnie podchodzą do planowania transformacji. Najbardziej zaawansowana jest Wielkopolska Wschodnia, która przyjęła plan osiągnięcia neutralności klimatycznej w 2040 r. i chce budować Wielkopolską Dolinę Energii.
Dyskusja o transformacji jest zaawansowana i toczona przy udziale przedstawicieli społeczności lokalnych i ekspertów. Na Śląsku dyskusja trwa, jednak uzgodnione dotychczas cele odejścia od węgla są odległe i mało realistyczne: wiele wskazuje na to, że wydobycie zakończy się wcześniej. Z kolei w regionie Bełchatowa dominowała postawa wypieranie konieczności zmian. Taka postawa jest niebezpieczna. Nie da się zaprzeczyć, że odejście od węgla postawi te regiony w trudnej sytuacji, dlatego ważne jest przygotowanie się na nadchodzącą zmianę i poszukanie nowych dróg rozwoju.
Bierze pani udział w polsko-norweskim projekcie badawczym „Green Heat, który otrzymał dofinansowanie w konkursie NCBiR IdeaLab „Cities for the Future: Services and Solutions”, a którego celem jest opracowanie i przetestowanie metodologii procesu wymiany pieców węglowych na OZE.
To bardzo ciekawy projekt, w ramach którego zespół złożony z ekspertek i ekspertów z wielu dziedzin – m.in. z Instytutu Maszyn Przepływowych PAN i z naszego zespołu badaczek z Akademii Leona Koźmińskiego – postawił sobie cel wsparcie konkretnej społeczności lokalnej w dekarbonizacji lokalnego systemu ciepłownictwa. Podchodzimy do tego holistycznie, to znaczy, że uwzględniamy aspekty technologiczne, biznesowe, organizacyjne i społeczne.
Współpracujemy blisko z lokalną społecznością, bo to oni mają być użytkownikami naszych rozwiązań. Chcemy stworzyć model, który umożliwi wymianę ogrzewania na OZE – a więc także eliminację smogu – tam, gdzie do tej pory było to trudne lub nieopłacalne. Następnie ten model będzie mógł być powielany w innych miejscowościach w Polsce. Mamy nadzieję, że w ten sposób przyczynimy się do zmiany na dużą skalę.
Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
Rosnące ceny węgla świadczą, że na rynku jest go coraz mniej