Jak powiedzieć po śląsku, że dziś jest niedziela, więc sklepy są nieczynne? Może: "skuli tego, że dzisiej je niydziela, sklep jes zawarty". A jeśli to błąd? Te i inne zawiłości związane z poprawnym pisaniem i wysławianiem się po śląsku rozwiewa prof. Jan Drenda z Wydziału Górnictwa i Geologii Politechniki Śląskiej. Ukazała się właśnie książka jego autorstwa, zatytułowana „Gramatyka gwary górnośląskiej - regionu katowicko-bytomskiego”.
Naukowiec na co dzień parający się problematyką zagrożeń klimatycznych w podziemnych wyrobiskach kopalń chłonął śląską mowę od dzieciństwa.
- U mnie w domu mówiło się po śląsku. Wśród kolegów również. Przywykłem do śląskiej godki i już w dorosłym życiu, jak tylko nadarzyła się okazja, to rozmawiałem po śląsku – wyjaśnia autor podręcznika.
Alfabet śląski według prof. Jana Drendy pozbawiony jest umlautów i tajemniczych daszków nad literami. Pod względem znaków graficznych, czyli liter, jest tożsamy z alfabetem polskim. Różni się jednak pod względem liczby samogłosek.
- Proponowany przeze mnie alfabet śląski posiada o jedną samogłoskę więcej niż alfabet języka polskiego. Język polski ma 44 głoski, w tym 8 samogłosek i 36 spółgłosek. Oprócz spółgłosek jednoznakowych występują spółgłoski dwuznakowe, takie jak: sz, cz, rz, ch, dz, dź, dż, oraz spółgłoski zmiękczone.
Te wspomniane osiem samogłosek w alfabecie polskim oznaczamy jednak dziewięcioma literami ze względu na tożsame brzmienie głosek U oraz Ó. W alfabecie śląskim te dwie głoski nie mają tego samego brzmienia. Stąd proponuję wprowadzić do alfabetu śląskiego oddzielnie traktowaną samogłoskę „Ó”. Język śląski posiadał więc będzie dziewięć samogłosek i 36 spółgłosek. Razem 45 głosek – wyjaśnia autor śląskiej gramatyki.
Ślązak dostrzeże różnicę
Co ciekawe, samogłoski Ą, Ę i Ó w gwarze śląskiej mają inne brzmienie niż w języku polskim.
Samogłoska Ó jest samogłoską historyczną. Można ją nazwać „O pochylonym”. Samogłoska ta czytana po śląsku posiada całkowicie inne brzmienie niż czytana po polsku. Jest to dźwięk bardziej zbliżony do dźwięku samogłoski „O”. Bardzo dużą różnicę dźwięku posiada samogłoska „Ę”, gdyż w gwarze śląskiej czytana jest jako „Y nosowe”. Różnica dźwięku dla samogłoski „Ą” czytanej po polsku i śląsku jest niewielka. W rzeczywistości Ślązak dostrzeże różnicę, ponieważ jest ona nosową odmianą „O pochylonego”, pisanego jako Ó.
- Maksymalnie uprościłem pisownię, żeby można było łatwo czytać śląskie teksty – przyznaje autor.
Jak sam powiada, pisząc tę książkę kierował się koniecznością uporządkowania i ujednolicenia posługiwania się śląską mową.
Z pewnością mało kto wie, że w mowie polskiej rozróżniamy pięć głównych dialektów. Są to dialekty wielkopolski, mazowiecki, małopolski, śląski i kaszubski. W 2005 r. dialekt kaszubski uzyskał status języka kaszubskiego. W skład dialektów wchodzą gwary charakterystyczne dla regionów danego obszaru dialektycznego. Gwara górnośląska jest częścią dialektu śląskiego. Zachowała się do tej pory w formie zbliżonej do języka staropolskiego. Wiele w niej można spotkać słów i zwrotów, którymi posługiwali się Mikołaj Rej i Jan Kochanowski.
- Pomimo wielowiekowej izolacji politycznej od Rzeczypospolitej, ludność śląska, zwłaszcza na Górnym Śląsku, Śląsku Cieszyńskim i Opolskim, zachowała i pielęgnowała swój polski język. Śląski przetrwał setki lat do obecnych czasów w swej specyficznej regionalnej formie, mimo wpływów czeskich, pruskich i niemieckich. Powinien zostać zachowany dla potomnych. Sądzę, że gramatyka śląska musi ujednolicić zasady posługiwania się śląską godkom w mediach, radiu, telewizji i w internecie. W tej kwestii mamy jeszcze sporo do zrobienia – twierdzi prof. Drenda.
Łodmiana rzecowników i przimiotników przez przipadki, skrócono łodmiana przymiotników żyńskych, przymiotniki dzierżawce, podział licebników, wreszcie łodmiana zaimków bez przipadki – cały ten materiał jest z pewnością do opanowania. Wystarczy poświęcić na naukę kilka wieczorów i już można siadać do dyktanda, które z pewnością prof. Jan Drenda wcześniej czy później przygotuje dla wszystkich chętnych.
Biołe figurki
Tymczasem Czytelnikom Trybuny Górniczej zadedykował krótką historyjkę z górniczego podwórka:
"Jesce niy tak downo, poradziesiąt lot tymu, kej na grubie do łobudowy chodników i pochylń, na dole, stosowano dużo drzewa, spotykało sie w wyrobiskach biołe delikatne zwisające figurki. Bóły to pleśnie drzewne, kere zwisały z kuloków, abo z kap drzewianych w starych, ale jesce wyntylacyjnie cynnych, wyrobiskach.
Na jednyj z zawartych juz kopalń, bóła tako staro pochylnia, keróm nazywano „pochylnia pod kościół”. Pochylnia ta łobudowano bóła cało w drewnie. Co meter stoły łodrzwia ze sztómpli i kapów, a wykładka bóła z kuloków. Drzewo to butwiało w wilgotnym zużytym powietrzu, kere płynóło tym wyrobiskym z łoddziału eksploatacyjnego. Właśnie z tych drzewianych, poziomo zabudowanych pod stropym, kap i kuloków, zwisały biołe, delikatne, kołyszące sie w płynącym tam powietrzu, pleśnie, tworzące kilku lub kilkunastocyntymetrowe łowalne figury podobne do żyrandoli. Wyglądały łóne jak wielke gruszki zawieszone na ciynkyj nitce.
Tych zwisających pleśni bóło tysiące. Idąc tóm pochylniom w świetle lampy górnicyj można bóło podziwiać wyłaniające sie z ciymności mniyjsze i większe klosze biołych pleśni. Trza prziznać, że widok bół bajkowy. Teroz w nowocesnych kopalniach węglo ciężko spotkać wyrobiska z takymi zwisającymi żyrandolkami. Przewożo zdecydowanie łobudowa metalowo. Na takyj łobudowie piykne biołe pleśnie niy wyrosnóm. Tam rośnie ino wszędobylsko rdza".
Jeśli chcesz mieć dostęp do artykułów z Trybuny Górniczej, w dniu ukazania się tygodnika, zamów elektroniczną prenumeratę PREMIUM. Szczegóły: nettg.pl/premium. Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
