Obywatele ukraińscy wpisali się w polską rzeczywistość. Są naszymi sąsiadami, znajomymi, pracownikami. Zgodnie z informacjami Straży Granicznej, od 24 lutego 2022 roku, czyli dnia początku agresji Rosji, granicę polsko - ukraińską przekroczyło ponad 13,4 mln uchodźców z Ukrainy, głownie kobiet (87 proc.) i dzieci (43 proc.) uciekających przed wojną. Wielu wraca, łącznie od początku wojny do Ukrainy wróciło 11,6 mln osób. Większość Ukraińców przebywa w Polsce korzystając z ochrony czasowej, czego potwierdzeniem jest otrzymanie numeru PESEL, zgodnie z ustawą o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa. Obecnie zarejestrowanych na tej podstawie jest prawie 1 mln osób, na koniec marca br. liczba osób ubezpieczonych w ZUS wyniosła 742 tys. i jest to tendencja wzrostowa o 11,3 proc. r/r. Przyszłość pokaże, w jaki sposób wojna w Ukrainie wpłynie na polski rynek pracy, zwłaszcza, że legalny pobyt obywateli Ukrainy został przedłużony do 4 marca 2024 r., a w niektórych przypadkach do 31 sierpnia lub 30 września 2024 r.
To dobry czas na dokonanie podsumowania potrzeb ukraińskich pracowników i odpowiedź na pytanie – czy są one wyzwaniem i czy udaje się je pokonywać?
Między innymi takie zadanie realizujemy w ramach projektu SIDA 2.0 – ,,Sustainable, Inclusive and, Decent Work for Ukrainian Refugees” (,,Stabilna, niewykluczająca i godna praca dla ukraińskich uchodźców”). Drugi etap projektu to skierowanie szeregu bezpośrednich działań do obywateli Ukrainy – ukraińskich uchodźców, ponieważ większość tej grupy jest nowa na polskim rynku pracy i w związku z tym podatna na potencjalny wyzysk. Wierzymy jako OPZZ, że istnieje wciąż wiele do poprawy, by pracę ukraińskich pracowników uczynić godną. Cel projektu SIDA 2.0 to także w większym stopniu uwrażliwienie polskich związków zawodowych na zjawisko migracji zarobkowej oraz na zjawisko uchodźcie w naszym kraju - z wykorzystaniem doświadczeń norweskich oraz instytucji publicznych i organizacji pozarządowych działających w tym obszarze. Głos jaki wybrzmiewa w projekcie SIDA 2.0 to teza, że uchodźcy, bez względu na to jaki paszport noszą w kieszeni i niezależnie od swojego pochodzenia, powinni być tak samo traktowani jak nasi obywatele w Polsce, z możliwością gwarantowanej godnej pracy.
Diagnoza potrzeb pracowników ukraińskich, w szczególności uchodźców wojennych jest podstawowym warunkiem do organizowania dalszej pomocy dla tej grupy.
Wiele odpowiedzi na ten temat zaczerpnęliśmy w ramach wywiadu grupowego grupy fokusowej zorganizowanego w ramach projektu oraz dyskusji i spotkań seminaryjnych on- line, podczas których uchodźcy, migranci, praktycy opowiedzieli o swoich doświadczeniach i codziennych problemach. Uchodźcy wojenni są zupełnie inną grupą demograficzną pod względem kompetencji czy wykształcenia. Ta wiedza jest ważna i warunkuje efektywne podejście do oferowania różnych form pomocy. Zmianie uległy kompetencje migrantów ukraińskich do sytuacji sprzed wojny: przed inwazją Rosji na Ukrainę migranci (głównie młodzi mężczyźni, którzy przyjeżdżali do Polski bez rodzin) byli zatrudniani m.in. w gospodarstwach rolnych, w sektorze budowlanym i w innych, głównie fizycznych pracach. Po wybuchu wojny do Polski z Ukrainy zaczęły przybywać głównie kobiety z dziećmi, często z lepszym wykształceniem niż migranci ekonomiczni z Ukrainy przybywający przed wybuchem wojny.
Warto przyjrzeć się więc, z jakimi obciążeniami i problemami zwracają się do OPZZ migranci ukraińscy. Najczęstszymi wskazywanymi przez nich barierami są wciąż:
* brak lub znajomość języka polskiego na niewystarczającym poziomie jako jeden z istotniejszych do przezwyciężenia problemów (uchodźcy wojenni zaledwie w 5 proc. deklarują, że znają język polski w sposób umożliwiający im zatrudnienie). Jednocześnie niektóre osoby nie mają świadomości, iż znajomość języka polskiego jest niezbędna do zmiany i poprawy ich sytuacji zawodowej, a wykluczenie cyfrowe wynikające w szczególności z powodu nieznajomości języka, wpływa na ograniczone możliwości pozyskiwania informacji o dostępnych ofertach pracy
* zatrudnienie bez podpisanej umowy – praca "na czarno" oraz zatrudnienie na podstawie niestabilnych form zatrudnienia (na podstawie umów cywilnoprawnych – głównie umów zlecenia). Jedynie ok. 38 proc określa swoje zatrudnienia jako najemną pracę stałą, 14 proc. pracuje dorywczo lub sezonowo, a 7 proc. jest/było zatrudnionych w inny sposób.
* brak uznania kwalifikacji i wykonywanie pracy niezgodnej z posiadanymi kompetencjami i kwalifikacjami, z reguły poniżej tych kwalifikacji, w tym częsty brak kompetencji i kwalifikacji wymaganych na polskim rynku pracy
* brak znajomości przepisów prawa pracy i prawa cywilnego regulujących stosunki między zatrudniającym a zatrudnianym, co sprzyja doświadczaniu wyzysku przez pracujących migrantów
* niezgłaszanie naruszeń praw pracowniczych do instytucji sprawujących nadzór i kontrolę nad przestrzeganiem tych praw (głównie Państwowej Inspekcji Pracy), w obawie przed możliwymi negatywnymi konsekwencjami. Inspekcja pracy często w ich świadomości jest traktowana nie jak "przyjaciel" ale groźny nadzorca, który może sprawdzać legalność pracy czy pobytu i zawiadomić straż graniczną, co w konsekwencji może być przyczyną deportacji
* brak dostępnych cenowo mieszkań: cyt. "jeśli nie mam bezpiecznego miejsca do mieszkania, jak mam się skupić na pracy? przyjmę byle jaką pracę"
* niewypłacanie wynagrodzeń, wypłacanie w niepełnej wysokości albo w niepełnej stawce godzinowej (w przypadku umów cywilnoprawnych). To problem, który zaczyna być dominujący i znajduje wyraz w wynikach kontroli inspekcji pracy, w odróżnieniu od tego, że na początku wojny głównym naruszeniem były umowy o pracę, ich niezawieranie lub zawieranie wadliwie. Uchodźcy ukraińscy, częściej niż pracownicy lokalni pracują za niższe wynagrodzenie, w większym wymiarze godzin, mają mniejszą pewność stabilności zatrudnienia, częściej też są oszukiwani przez pracodawców odnośnie wypłaty wynagrodzenia ze względu na niższe prawdopodobieństwo, że wystąpią przeciwko pracodawcy na ścieżkę sądową.
Do punktu informacyjno – konsultacyjnego OPZZ wciąż zgłaszane są pytania – gdzie szukać pracy, zarówno stałej jak i tymczasowej. Brakuje powszechnej wiedzy na ten temat. Zwłaszcza matki z małymi dziećmi szukają pracy dorywczej, ze względu na brak możliwości opieki nad dziećmi w czasie pracy. Istotną rolę w tym obszarze odegrały i nadal odgrywają, punkty konsultacyjno – informacyjne dla obywateli Ukrainy. Przykładowo w Warszawie, szybkie uruchomienie punktu (niespełna 3 tyg. po wybuchu wojny z obsługą pracowników mówiących w jęz. ukraińskim) umożliwiło pomoc dla ponad 7 tys. osób. Pomimo, iż zatrudnienie znalazło ok. 75 proc. obywateli Ukrainy przebywających w Polsce, znaczący odsetek wciąż pracuje nielegalnie lub poniżej kwalifikacji. Aktualnie, prace dla uchodźców są najbardziej ,,popularne” w sferze usług, handlu, usługach sprzątania, gastronomii i rolnictwie, ale także w obszarze opieki czy pracy sezonowej. Warto podkreślić, że rynek pracy w dużych miastach oferuje więcej wsparcia i informacji, wciąż brakuje dostępu do wsparcia dla pracowników migracyjnych poza dużymi ośrodkami. Brak jest skoordynowanej akcji informacyjnej o ofertach pracy w mniejszych miejscowościach. Urzędy pracy przedstawiają uchodźcom zarejestrowanym w urzędzie oferty pracy powiązane z relokacją do mniejszych miejscowości, ale zainteresowanie jest małe. Widoczne jest także zjawisko, iż uchodźcy są bardzo przywiązani do tych miejsc, w których się znaleźli (mają krewnych, znajomych, dzieci chodzą do szkoły).
Praca nielegalna jest wciąż problemem.
Państwowa Inspekcja Pracy może w pewnym zakresie sprawdzać legalność pracy. Najwięcej przypadków nieprawidłowości w zakresie legalności zatrudnienia obywateli Ukrainy w 2022 r. stwierdzono w przypadkach braku wymaganego zezwolenia na pracę (ponad 2,2 tys. przypadków na 10 tys. kontrolowanych) oraz powierzaniu pracy na innym stanowisku lub innych warunkach niż w określone w zezwoleniu na pracę (ponad 1,3 tys. przypadków). Praca nielegalna dotyczy w większości obywateli o krótkim pobycie, którzy nie są zainteresowani ubezpieczeniem społecznym ani świadczeniami z tego tytułu, przebywają w Polsce często bez dokumentów. Wielu z nich niejednokrotnie nie ma świadomości, że pracują nielegalnie dopóki się nie skontaktowali z inspekcją pracy czy Zakładem Ubezpieczeń Społecznych z racji doraźnych problemów o pomoc. Zauważalne jest, że takie osoby proszą o pomoc OPZZ, a nie o powiadomienie konkretnych instytucji kontrolnych.
Nowym i "odkrywczym" dla nas związkowców zjawiskiem jest fakt, iż nastolatkowie ukraińscy coraz częściej poszukują pracy, ale niestety – są także częściej narażeni na wyzysk. Są zazwyczaj stażystami, o ich zatrudnieniu niewiele się mówi publicznie. Jest to niezauważony społecznie problem z punktu widzenia pomocy prawnej tej grupie uchodźców ukraińskich. Brak jest wiarygodnych informacji oraz monitoringu zjawiska zatrudnienia młodocianych, jak i dzieci ukraińskich przebywających w Polsce i pozostających poza systemem edukacji (polskim, ukraińskim). Niesie to różne ryzyka związane zarówno z docelowym włączeniem tej grupy do systemu, jak i ich integracją na rynku pracy w przyszłości. Jeżeli nie wrócą do Ukrainy to będą musieli dostosować się do warunków życia i pracy w Polsce, a niski poziom wykształcenia może wpłynąć na ich funkcjonowanie na rynku pracy. Warto jeszcze wspomnieć o barierze psychologicznej osób doświadczających wojny. Częstą przyczyną braku lub ograniczonej aktywności zawodowej uchodźców jest stan psychiczny związany z doświadczeniami wojennymi.
Przed nami, związkami zawodowymi, organizacjami społecznymi, instytucjami wiele wyzwań związanych z organizowaniem efektywnych i celowanych działań skierowanych do uchodźców z Ukrainy, by nie byli przedmiotowo traktowani na rynku pracy, jak i w społeczeństwie. Wiele już udało się osiągnąć – w tym najważniejsze to zaoferowanie ukraińskim obywatelom takich samych uprawnień w zakresie zabezpieczenia społecznego, świadczeń społecznych, zdrowotnych, rodzinnych itp., jakie mają obywatele polscy. Ludzie nie zostali zamknięci w gettach, ale otrzymali taką samą "ofertę" jak polscy obywatele, a digitalizacja zarządzania ich danymi, pobytem, wykorzystanie tych danych do innych celów analitycznych i odpowiednie kierowanie do dalszej decyzji – znacznie ułatwia szybkość reagowania na ich problemy.
Warto także pamiętać, że negatywny wpływ na budowanie spójności społecznej między uchodźcami z Ukrainy, a społecznością polską mają różnego rodzaju stereotypy, lęki i obawy czy dezinformacja obecna w mediach, w szczególności społecznościowych. Działania dezinformacyjne często podsycają niechęć do osób z Ukrainy m.in. poprzez wywołanie poczucia niesprawiedliwości i gorszego traktowania Polaków (np. mniej pieniędzy na pomoc socjalną dla obywateli polskich, odbieranie miejsc pracy, obniżenie poziomu wynagrodzeń, inflacja i wyższe ceny w związku z wojna na Ukrainie itp.).
Teza postawiona w tytule artykułu "Realia możliwe do realizacji?" wymaga wysiłku społecznego, w tym zaangażowania sieci instytucji i organizacji, ze szczególną rolą związków zawodowych do wdrażania adekwatnego wsparcia do potrzeb uchodźców z Ukrainy dostosowanych do zmieniających się realiów.
oprac. Renata Górna, OPZZ
Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
