W wywiadzie udzielonym portalowi netTG.pl prof. Marek Nieć, kierownik Pracowni Geologii Gospodarczej Zakładu Gospodarki Zasobami Mineralnymi Polskiej Akademii Nauk, opowie o oddziaływaniu na krajobraz i środowisko zakładów górniczych.
- Dlaczego kiedy otwiera się nowa kopalnia, zaczynają się też protesty mieszkańców i ekologów?
- Istnieje powszechne przekonanie, że każda kopalnia oddziałuje w sposób szkodliwy na środowisko. I to za każdym razem jest podstawowe zastrzeżenie. Protestują przeciwko temu zwłaszcza ekolodzy. Społeczeństwo też, bo nie chce mieć pod domem wyrobiska, pyłu, hałaśliwych maszyn i samochodów.
- Organizacje ekologiczne zazwyczaj posługują się populistycznymi hasłami, którym – o dziwo – społeczeństwo wierzy chętniej niż naukowcom. Jak to zmienić? Podobno całkiem dobrze z tym sobie radzą Amerykanie.
- Takie protesty są na całym świecie. Motywacja też jest podobna. Ekolodzy widzą w eksploatacji zagrożenie każdej rzadkiej rośliny, co zresztą zwłaszcza przy eksploatacji odkrywkowej jest zgodne z prawdą. Często też obawy wynikają z niedoinformowania. Pracuje wyobraźnia, przychodzą na myśl wzory z przeszłości, kiedy kopalnie mocno niszczyły środowisko. Faktem jest, że górnictwo potrafi być bardzo uciążliwe. Można ułożyć całą listę spraw budzących wątpliwości. W USA wśród protestujących przeciwko eksploatacji przeprowadzono akcję informacyjną, tłumaczącą pewne procesy i zjawiska. Po jej zakończeniu przeprowadzono powtórną ankietę. Nastąpiła znakomita poprawa nastawienia do branży, wynikająca z doinformowania.
- Jak uczyć o surowcach? Gdzie obecnie popełniamy błędy?
- Jeżeli w Polsce młody człowiek od przedszkola słyszy, że górnictwo jest szkodliwe, w podręcznikach ogląda księżycowy krajobraz po zakończeniu eksploatacji – to widzi tylko tę stronę negatywną. Nie dziwmy się, że ten przekaz zostaje głęboko zakorzeniony w świadomości. Nie spotkałem się też u nas z podręcznikami, które pokazywałyby, po co wydobywa się surowce, do czego są potrzebne, w jaki sposób są wykorzystywane. Kopalnie w społecznym odbiorze często są prowadzone po to, aby „nabijać kieszeń pieniędzmi”. Zwłaszcza u młodzieży nie ma także świadomości tego, że przedmioty, których używamy na co dzień, powstały dzięki surowcom, dzięki górnictwu. Można przeprowadzić eksperyment. Wziąć zwykły talerz i zapytać, skąd się wziął. No oczywiście, że ze sklepu, a wcześniej z fabryki. I po fabryce wiedza się urywa. Nie wiemy, że do jego wyrobu niezbędna jest glinka kaolinowa, którą trzeba wydobyć z ziemi. Zdajemy sobie za to sprawę z faktu, że górnictwo powoduje zniekształcenie środowiska, choć dąży się obecnie do tego, by te szkody były jak najmniejsze. Dodatkowo nie zwraca się uwagi na to, że teren poeksploatacyjny może być bardzo atrakcyjny krajobrazowo i środowiskowo.
- Podczas jednego z wystąpień powiedział pan, że eksploatacja jest jak chirurgia plastyczna dla terenów, które wcześniej nie były atrakcyjne dla ludzi.
- Tak, tylko ta atrakcyjność pojawia się dopiero wiele lat po rozpoczęciu eksploatacji. Korzysta z niej już zupełnie inne pokolenie mieszkańców terenu, w którym ją prowadzono. Przykład udanej rekultywacji to teren byłej kopalni siarki w Machowie. Został zalany i służy celom rekreacyjnym. Odbywają się tam zawody żeglarskie. Brakuje nam w edukacji przełożenia, że eksploatacja, nawet ta bardzo uciążliwa, to coś potrzebnego, niezbędnego dla naszej egzystencji. W stolicy Namibii, przy ministerstwie geologii i górnictwa jest muzeum. Zwróciłem uwagę na dwie gabloty: górnictwo w kuchni i górnictwo w łazience. Pokazano wszystkie urządzenia, materiały i sprzęty występujące w tych pomieszczeniach i dokładnie wyjaśniono ich pochodzenie. Skąd się bierze pasta do zębów, umywalka, talerze, patelnie, rondle, gaz. Takie poglądowe pokazanie powiązania tych przedmiotów z górnictwem buduje świadomość, której nam brakuje. Górnictwo to nie tylko węgiel kamienny, który ma dość złą sławę, związaną głównie z przeszłością i efektem klimatycznym spalania węgla.
- Są jednak też społeczności, które to górnictwo nie tylko akceptują, ale nawet pochwalają.
- Pokazał to niedawno przykład Turowa. Z drugiej strony przy okazji tego konfliktu porażające było niezrozumienie sensu górnictwa, niewiedza, że takiej kopalni nie można zamknąć z dnia na dzień, bo szkody środowiskowe byłyby większe niż te wywołane eksploatacją. Już nie pamiętamy, że w rejonie wałbrzyskim, gdzie górnictwa już nie ma, okres likwidacji kopalni to była tragedia dla mieszkańców, wysokie bezrobocie. Kiedy z kolei likwidowano górnictwo siarkowe, jednymi z pierwszych punktów, które zaczęły znikać, były bary, bo nie było już kogo karmić, dla kogo gotować. Działalność górnicza wyzwala aktywności w innych dziedzinach. Przeprowadzono badania, z których wynika, że jeden człowiek zatrudniony w górnictwie generuje potrzebę zatrudnienia do 10 osób w innych sektorach. Jak jest kopalnia, to musi być osiedle, gdzie będą mieszkać górnicze rodziny. Musi być fryzjer, szewc, sklepy, szkoły i przedszkola. Musi być też bar, w którym można się napić piwa. To jest właśnie otoczenie działalności górniczej, co często nie jest dostrzegane nawet przez samorządy, na których terenie górnictwo działa. Niektóre z nich to ignorują, bo ważniejsza jest dla nich np. agroturystyka, która co prawda nie daje takich dochodów jak górnictwo, ale wizualnie jest bardziej akceptowalna.
- A potem płacz i zgrzytanie zębów, kiedy do kasy gminy nie wpływają pieniądze z podatków?
- Problem w tym, że społeczeństwo tych dobrodziejstw ze strony przemysłu wydobywczego nie odczuwa bezpośrednio. Przeciętny obywatel nie wie, dlaczego jego gmina dobrze prosperuje. Przekaz nie zawsze jest dostatecznie skuteczny, wyraźny.
- Spółki górnicze mocno zmieniły swoją komunikację zewnętrzną, ale jak widać, sporo też muszą się jeszcze w tej dziedzinie nauczyć.
- Bardzo ważna jest społeczna odpowiedzialność biznesu, pokazywanie pozytywnych skutków obecności kopalni na danym terenie. Pokazanie, że czasami trzeba ponieść uciążliwości, żeby mieć z tego korzyść. Chirurgia plastyczna dla środowiska to zabieg bolesny, ale taki, który może być też bardzo pozytywnie zakończony.
- Podstawą dla prowadzenia ochrony złóż jest informacja o ich położeniu, możliwości wykorzystania oraz wielkości – podkreślał pan w swoim wykładzie. Dlaczego to takie ważne?
- Złoża występują tylko w określonych miejscach, ich ilość jest ograniczona. W XVI wieku była przeprowadzona lustracja województwa krakowskiego, w tym kopalń olkuskich. Jest w niej stwierdzenie: „Co Pan Bóg do ziemi Polakom włożyć raczył, to nigdy pożytku nie przyniesie, aż będzie wyciągnionym”. To oczywiste, że nie można wydobywać węgla na Mazowszu, bo go tam po prostu nie ma.
Dlatego tam, gdzie mamy złoża i wiemy, że warto byłoby je wykorzystać, trzeba je chronić. Są częścią środowiska naturalnego. Tak jak chronimy różnego rodzaju obiekty przyrodnicze, to tak samo te złoża powinny być chronione, co nie oznacza, że muszą być eksploatowane. Mogą nie być potrzebne tu i teraz, ale za 20-30 lat już tak. Jak bardzo to uzasadnione, widzimy obecnie patrząc na wojnę w Ukrainie i odcięcie od surowców z Rosji. To przecież nie tylko kwestia ropy i gazu, ale też np. soli potasowej służącej do produkcji nawozów. Mamy takie złoża na Pomorzu. Na razie nie są eksploatowane, ale nie można wykluczyć, że kiedyś po nie sięgniemy. Dlatego trzeba je chronić i nie zabudowywać terenu nad nimi.
- Zapowiadana zmiana w ochronie surowców, która już budzi ogromne kontrowersje, mówi właśnie o zakazie zabudowy powierzchni nad strategicznymi złożami.
- To tylko zakaz zabudowy. Będzie tam można nadal uprawiać rolę, sadzić las. Byleby nie budować osiedli, kompleksów przemysłowych. Trzeba ludziom wytłumaczyć, dlaczego to robimy. Kontrowersje budziły wcześniej też różne formy ochrony przyrody. W Tatrach górale protestowali przeciwko parkowi narodowemu, bo przez pewien czas zakazywano wypasu owiec. Z takim ograniczeniem prawa użytkowania terenu będziemy mieli do czynienia w imię dobra wyższego. To nie jest robienie obywatelowi na złość, a wręcz przeciwnie. Obecnie każde udokumentowane złoże musi być ujawnione w planach zagospodarowania przestrzennego albo w studium uwarunkowania przestrzennego. Tyle że to nie jest bezwzględna ochrona.
W przypadkach kontrowersyjnych sądy stają na stanowiskach, że ochrona złoża polega na zakazie zabudowy takiego terenu w sposób trwały, ale to nie jest przestrzegane w sposób rygorystyczny. Obecnie mamy tendencję, by wyróżnić u nas złoża strategiczne i objąć je szczególną ochroną, ale obecne instrumenty prawne tego nie są w stanie zapewnić. Tak się dzieje nie tylko u nas. Te problemy pojawiają się na całym świecie. Nieliczne są kraje, gdzie ochronę złóż w praktyce realizowano. Przykładowo w dawnym ZSRR, zanim podjęło się działalność inwestycyjną, należało udowodnić, że nie ma tam żadnych złóż, które zasługiwałyby na ochronę. Powinniśmy się zastanowić nad stworzeniem jakiejś formy ochrony, nie wiem tylko, czy aż tak radykalnej. To konieczne, by jeśli nie my, to następne pokolenia miały pożytek z surowców.
Jeśli chcesz mieć dostęp do artykułów z Trybuny Górniczej, w dniu ukazania się tygodnika, zamów elektroniczną prenumeratę PREMIUM. Szczegóły: nettg.pl/premium. Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
