Jak ograniczyć skalę ubóstwa energetycznego w Polsce? Propozycje nowych rozwiązań dla administracji rządowej i samorządowej przedstawili pod koniec stycznia eksperci Instytutu Badań Strukturalnych. Według szacunków IBS, obecnie problem dotyka 1,3 mln gospodarstw domowych, przede wszystkim na wsi i w małych miastach.
Zgodnie z najnowszymi obliczeniami Instytutu, na podstawie danych Badania Budżetu Gospodarstw Domowych GUS, w 2016 r. ubóstwo energetyczne dotyczyło 4,6 mln osób, czyli 12,2 proc. ogółu Polaków.
Za powyższe zjawisko uważa się stan, w którym mają oni trudności w zaspokojeniu swych potrzeb energetycznych (ogrzewania, ciepłej wody, elektryczności) z powodu niskich dochodów lub też charakterystyki mieszkania. Choć w ciągu czterech lat skala ubóstwa energetycznego wyraźnie się zmniejszyła (w 2012 r. było nim objęte 14,4 proc. populacji), nadal co ósmy mieszkaniec naszego kraju ma problem z ogrzaniem lokalu.
Często ubóstwo energetyczne pokrywa się z ubóstwem dochodowym, choć nie jest to regułą. Według szacunków, 2,1 mln Polaków (5,6 proc.) to osoby, które nie mogą zaspokoić potrzeb w zakresie energii, mimo że ich dochody są wyższe niż próg ubóstwa.
Dominuje wieś i małe miasta
Ubóstwo energetyczne obejmuje w największym stopniu mieszkańców wsi i miast liczących mniej niż 20 tysięcy osób.
Grupę społeczną narażoną na nie w największym stopniu stanowią rolnicy - to niemal jedna piąta wszystkich dotkniętych problemem. Trudności z zaspokojeniem swoich potrzeb ma co trzeci z nich. Wiąże się to z dominacją na wsi domów jednorodzinnych, w których żyje aż 81 procent ubogich energetycznie.
Charakteryzują się one często niską efektywnością energetyczną, którą powodują duże powierzchnie, nieocieplone ściany i dachy, stare okna, piece lub kotły. Zjawisko dotyczy prawie w takim samym stopniu rencistów i emerytów, czyli ludzi w starszym wieku, a także osób utrzymujących się ze świadczeń społecznych oraz pracujących na stanowiskach robotniczych.
W mniejszym zakresie jest ono spotykane w miastach, gdzie ubodzy energetycznie mieszkają zazwyczaj w budynkach wielorodzinnych, najczęściej starych kamienicach wybudowanych przed 1939 rokiem i blokach pochodzących z lat 1961-1980.
Potrzeba nowej polityki publicznej
Swoją ocenę sytuacji i propozycje działań zmierzających do ograniczenia skali zjawiska w Polsce eksperci IBS zaprezentowali podczas seminarium zorganizowanego w ostatnich dniach stycznia w Warszawie. Przekonywali na nim, że ubóstwo energetyczne obniża jakość życia i może wpływać negatywnie na zdrowie ludzi.
Przyczynia się też do zanieczyszczenia powietrza, ponieważ gospodarstwa domowe w tej grupie częściej korzystają ze starych pieców i kotłów na paliwa stałe.
- Istnieje ryzyko, że problem będzie się nasilał z powodu walki ze smogiem. Wymaga ona przejścia na bardziej ekologiczne paliwo, które jest droższe od opału stosowanego przez wiele osób ubogich energetycznie. Palą one często tym, co jest dostępne, tańsze i na co je stać, nie posiadając środków na paliwo lepszej jakości - podkreślał Jan Rutkowski z IBS.
W polskim systemie brak instrumentów
Zarys planu działań specjaliści przygotowali po analizie skuteczności już istniejących krajowych rozwiązań.
Ich zdaniem, nie likwidują one problemu, ponieważ w polskim systemie – w przeciwieństwie do innych państw UE – brakuje instrumentów zaprojektowanych bezpośrednio w tym celu.
W efekcie wsparcie trafia tylko do niewielu ubogich energetycznie. Ocenie poddali m.in. dodatek mieszkaniowy (ze względu na limit metrażu wyklucza mieszkańców domów jednorodzinnych), premię termomodernizacyjną (audyt i kredyt wyklucza mieszkańców domów jednorodzinnych oraz osoby i wspólnoty mieszkaniowe w słabej kondycji finansowej), zasiłek celowy (restrykcyjny próg dochodowy wyklucza gospodarstwa ubogie energetycznie o wyższych dochodach) oraz rewitalizację (jest realizowana głównie w miastach, eliminując wielu mieszkańców wsi).
Zasiłek, doradcy i drobne usprawnienia
Szanse na skuteczniejszą walkę z negatywnym zjawiskiem IBS upatruje w zastosowaniu trzech nowych instrumentów polityki publicznej. Zostały one zaprojektowane głównie z myślą o mieszkańcach domów jednorodzinnych, z racji znaczenia tej grupy dla walki ze smogiem.
Pierwszym z nich byłaby modyfikacja zasiłku celowego, który część gmin, np. Kraków, wprowadziło już w sezonie zimowym dla osób obciążonych wysokimi kosztami ogrzewania. Zdaniem Instytutu, przy jego przyznawaniu należy dokonać zmian, by wesprzeć ubogich energetycznie. Objęłyby one m.in. podwyższenie progu dochodowego, dodanie kryterium dotyczącego stanu budynku, uzależnienie wysokości zasiłku od kosztu stosowanego paliwa, metrażu mieszkania (przy wprowadzeniu górnego limitu) i dochodu gospodarstwa domowego.
Przeszkoleni doradcy pomogą?
Kolejne rozwiązanie, wzorowane częściowo na niemieckim programie Stromspar Check i francuskim Chèque Energie, zaprezentowanych zresztą podczas seminarium, to doradztwo i usprawnienia energetyczne. Zgodnie z propozycją, w kraju powinni zacząć działać przeszkoleni doradcy odwiedzający w domach osoby zakwalifikowane do wsparcia, uczący zachowań sprzyjających efektywnemu wykorzystaniu energii, informujący o możliwościach uzyskania szerszej pomocy (np. dotacji na wymianę pieca), a w razie potrzeby instalujący na miejscu drobne usprawnienia, jak włączniki prądu regulowane czasowo, termostaty czy zwykłe termometry pokojowe. W Polsce funkcjonuje już ogólnokrajowy program doradztwa energetycznego, finansowany ze środków unijnych i realizowany przez wojewódzkie fundusze ochrony środowiska.
To niestety za mało
W jego ramach w każdym z regionów działa przynajmniej kilku doradców, którzy oferują swoje usługi za darmo szkoląc m.in. energetyków gminnych. Jednak zdaniem IBS, to za mało.
– Te działania są dobre, ale ich skala jest niewystarczająca – ocenia Konstancja Ziółkowska.
- Kilku doradców w województwie to niewiele. Konieczne jest zwiększenie nakładów na kompetencje w gminach, które powinny podołać większemu zakresowi działań. Powinni tam działać przeszkoleni doradcy, niekoniecznie bardzo profesjonalni audytorzy energetyczni, ale osoby posiadające wiedzę na temat efektywności energetycznej i udzielające beneficjentom prostych porad na miejscu - stwierdza ekspertka.
Optymalna termomodernizacja
Za najskuteczniejszy sposób walki z ubóstwem energetycznym eksperci uznali termomodernizację, która ogranicza zarówno zapotrzebowanie na energię, jak i jej zużycie.
Powinna być ona poprzedzona profesjonalnym doradztwem ze strony specjalisty zatrudnionego w gminie. Jego zadaniem byłaby weryfikacja uprawnień do uzyskania wsparcia (stanu technicznego budynku i źródeł ciepła), wybór optymalnej technologii, pomoc w procedurach formalnych, zaplanowanie prac i współpraca z instalatorami.
Modernizację zlecałaby gmina, z ewentualnym udziałem finansowym lub wkładem pracy ze strony beneficjentów.
Walka z ubóstwem musi kosztować
– Doradztwo i usprawnienia energetyczne są tanie, ale stanowią rozwiązanie połowiczne, bo niekoniecznie usuwają podstawowe przyczyny ubóstwa energetycznego. Instrument skierowany bezpośrednio na jego likwidację to termomodernizacja, ale jest ona oczywiście najdroższa – wyjaśnił Jan Rutkowski z IBS. I dodał:
- Trzeba wyraźnie powiedzieć, że polityka przeciwdziałania temu zjawisku jest kosztowna i nie można go zredukować w sposób znaczący bez istotnych nakładów. Zakładamy, że możliwe będzie sięgnięcie do środków unijnych, ale ważną rolę musi odegrać budżet centralny, bo zadaniu temu nie podołają same gminy.
W opinii specjalistów, działania państwa i samorządów w tym zakresie należy poprzedzić lepszą identyfikacją gospodarstw ubogich energetycznie. Powinno w tym pomóc „usieciowienie” opieki społecznej, która miałaby pozyskiwać informacje od innych lokalnych służb i instytucji, np. ośrodków zdrowia czy straży gminnych, znających dobrze teren i mieszkańców.
Politykę powinien inicjować rząd
Eksperci podkreślali, że o konieczności wypracowania skutecznych instrumentów polityki publicznej, które pomogą rozwiązać problem ubóstwa energetycznego, mówią dziś wszyscy: od organizacji upominających się o godne warunki mieszkaniowe, przez aktywistów walczących ze smogiem, po premiera Mateusza Morawieckiego.
– Politykę ograniczania ubóstwa powinien inicjować rząd, a realizować samorządy. Potrzebujemy do tego woli politycznej, która - sądząc po deklaracjach polityków - już jest, a także finansowania i kompetencji na poziomie lokalnym – podsumowali.
Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
