Historia Bytomia nierozerwalnie związana jest z górnictwem, które – zwłaszcza w XIX i XX wieku – miało ogromny wpływ na losy miasta. O dziejach górnictwa w tym mieście, historii kopalń i zakładów górniczych można już przeczytać w książce Tomasza Saneckiego. W publikacji „Bytomskie Zakłady Przemysłowe. Kopalnie i zakłady górnicze” odkryjemy dzieje kopalń, ciekawostki z nimi związane i archiwalne zdjęcia.
Już w średniowiecznym Bytomiu wydobywano srebro, jednak prawdziwe bogactwo przyniosło miastu wydobycie węgla kamiennego w XIX i XX wieku. Bytom w tym czasie był nie tylko miastem węgla. Ten okres to również eksploatacja rudy cynku i ołowiu, żelaza, a także dolomitu.
– Praca nad książką nie była łatwa. Wiele zakładów przemysłowych w niej opisanych nie istnieje już od dziesięcioleci, dlatego zebranie informacji, dokumentów, zdjęć i wreszcie połączenie ich w całość zabrało mi dwa lata – mówi o pracy nad swoją książką bytomski historyk Tomasz Sanecki. – W publikacji miłośnicy postindustrialnych obiektów znajdą nie tylko garść ciekawych informacji o kopalniach i zakładach górniczych w Bytomiu, ale również archiwalne zdjęcia i rysunki, niektóre dotąd niepublikowane.
Tyle kopalń w jednym mieście...
Bytom przez dziesiątki lat był jednym z większych przemysłowych miast w Polsce. Niewiele osób wie, że m.in. w latach 70. ubiegłego wieku aż 2 proc. PKB Polski produkowano właśnie w tym mieście.
Szombierki, Miechowice, Bobrek, Centrum, Rozbark, Powstańców Śląskich, Łagiewniki – takie nazwy nosiły bytomskie kopalnie, o których można przeczytać w książce bytomskiego historyka.
Najstarszą kopalnią węgla kamiennego w Bytomiu była prawdopodobnie kopalnia Bergfreiheit w Bobrku, która powstała w 1794 r. i działała do 1856 r. Drugą była kopalnia Joseph, która fedrowała tylko przez trzy lata, do 1803 r.
Nie da się ukryć, że każda z siedmiu bytomskich kopalń ma ciekawą historię, skrywa tajemnice i z sentymentem jest wspominana przez byłych górników.
Wystarczy spojrzeć na kopalnię Bobrek, ostatnią działającą w mieście kopalnię. Powstała na początku XX w. jako Gräfin Johanna, na rzecz Johanny von Schaffgotsch, dziedziczki fortuny Karola Goduli.
– Kopalnia Bobrek doświadczyła tragicznej historii po wkroczeniu na tereny miasta Armii Czerwonej. 28 marca 1945 r. cała załoga, która wyjechała z dołu, została wywieziona do Związku Radzieckiego. Kopalnia Bobrek nie była jedynym zakładem, gdzie mieściły się baraki, w których przetrzymywano m.in. górników, powstańców śląskich czy osoby niezgadzające się z ówczesnym reżimem. Podobne obozy znajdowały się m.in. przy kopalniach Centrum i Łagiewniki – opowiada Tomasz Sanecki.
W 1975 r. w kopalni Bobrek doszło do katastrofy górniczej, gdy do szybu wdarła się kurzawka, co doprowadziło do zawalenia się 38-metrowej wieży szybowej Bolesław.
– Kopalnia Bobrek ma jeszcze duże zasoby węgla, ale po wypadku z ubiegłego roku zdecydowano, że nie będzie fedrowała, choć ma jeszcze pokłady. Od 1 stycznia 2026 r. będzie postawiona w stan likwidacji – przypomina Tomasz Sanecki. – Dzisiaj w mieście została tylko kopalnia Bobrek oraz prywatna kopalnia Eko-Plus w Stroszku, która wykorzystuje infrastrukturę byłej kopalni Powstańców Śląskich.
Jedną z największych kopalń, nie tylko w Bytomiu, ale i na Górnym Śląsku, była z kolei kopalnia Centrum, której korzenie sięgają 1880 r. To przed nią stała rzeźba górnika autorstwa Waltera Tuckermanna, która obecnie znajduje się przed Teatrem Rozbark.
W 1950 r. kopalnię Centrum przemianowano na Dymitrow, ta nazwa obowiązywała aż do przemian ustrojowych. Co ciekawe, w najlepszych latach kopalnia wydobywała aż 3,9 mln t węgla rocznie. W październiku 1979 r. miała tu miejsce jedna z największych katastrof w historii polskiego górnictwa. W wyniku wybuchu pyłu węglowego na poziomie 774 m zginęło 34 górników. Kopalnię połączono z KWK Szombierki w latach 90. ubiegłego wieku, a ostatecznie zlikwidowano w 2015 r. Dzisiaj na jej terenie m.in. funkcjonuje Pompownia Stacjonarna Centrum. Kopalniany szyb Witczak został już przejęty przez miasto, a na jego terenie powstanie zaplecze techniczne spółki komunalnej, która zajmuje się utrzymaniem czystości.
Znane rody rozwijają przemysł
Już w 1824 r. zostaje założona kopalnia Łagiewniki, nazywająca się wówczas Florentingrube. Rozwijał ją z taką mocą Franciszek Winkler, że kopalnia w XIX wieku należała do najlepiej prosperujących. – Gdy w 1922 r. dochodzi do podziału Górnego Śląska, pola górnicze tej kopalni znalazły się zarówno po polskiej, jak i niemieckiej stronie. Dwa państwa podpisały jednak porozumienie, by kopalnia mogła fedrować dalej – opowiada Tomasz Sanecki.
Kopalnia zakończyła życie w 1998 r., resztki zabudowań po zakładzie znajdują się przy ul. Arki Bożka.
Do Tiele-Wincklerów należała z kolei kopalnia Miechowice. Szyb Południowy tej kopalni do dzisiaj rozpala wyobraźnię poszukiwaczy skarbów. Tajemnica dotyczy wydarzeń z końca II wojny światowej, kiedy to Niemcy wysadzili go po tym, jak pracowali w nim jeńcy wojenni. Pytania nie straciły na aktualności: Co mogli tam ukryć Niemcy przed wkroczeniem Armii Czerwonej – złoto, cenne dzieła sztuki, archiwum Gestapo? Tereny po Szybie Południowym przejęło od SRK miasto.
Ciekawą historię ma także kopalnia Powstańców Śląskich, która powstała z połączenia dwóch kopalń – Beuthengrube oraz Radzionków. Składała się z dwóch ruchów, dzisiaj pozostał już tylko szyb Kopernik w Stroszku, drugi – wentylacyjny przy ul. Z. Nałkowskiej w Radzionkowie. Kopalnia działała do przełomu wieków. Dzisiaj ten pierwszy jest użytkowany przez prywatną kopalnię Eko-Plus.
Najbardziej znana najmłodszym mieszkańcom Bytomia jest na pewno kopalnia Rozbark, powstała jako Heinitzgrube (pierwsza tona węgla wyjechała z niej w 1868 r.). – Kopalnia zakończyła działalność w 2004 r., a dzisiaj obiekty po niej są sukcesywnie rewitalizowane. Na terenie kopalni są m.in.: teatr, ścianka wspinaczkowa, restauracja, mieszkanie rozbarskie. Wkrótce przemianę przejdą były dom dyrekcji i budynek centrali telefonicznej, gdzie powstaną mieszkania dla seniorów – mówi historyk.
Z kopalnią Heinitzgrube związana jest też jedna z najbardziej wstrząsających katastrof. W 1923 r. życie straciło tutaj 145 górników z powodu wybuchu pyłu węglowego.
Na rozbarską kopalnię mieli także wpływ architekci Emil i Georg Zillmannowie. Zaprojektowali m.in. cechownię, szyb Bończyk czy kamienicę przy ul. Miarki 36 na potrzeby wyższych urzędników górniczych.
Z kolei kopalnia Szombierki, założona jako Hohenzollerngrube w 1870 r., może się pochwalić najpiękniejszymi szybami istniejącymi do dzisiaj. Chodzi oczywiście o szyby Ewa i Krystyna, które też będą rewitalizowane. Co ciekawe, podziemny kopalniany schron ciągnął się aż do wzgórza św. Małgorzaty, a mogła się w nim schować cała załoga.
Warto też wiedzieć, że w XX w. Bytom był jednym z najważniejszych w Polsce ośrodków wydobycia nie tylko węgla kamiennego, ale również rud cynku i ołowiu. W mieście prężnie funkcjonowały aż cztery kopalnie rud cynku i ołowiu, a w XX wieku w Suchej Górze wydobywano również dolomit, w najstarszej tego typu kopalni na Górnym Śląsku.
Jeśli chcesz mieć dostęp do artykułów z Trybuny Górniczej, w dniu ukazania się tygodnika, zamów elektroniczną prenumeratę PREMIUM. Szczegóły: nettg.pl/premium. Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
