Rozmowa z PAWŁEM SIKORĄ, prawnikiem, specjalistą z dziedziny prawa pracy
Nastał 2024 rok i przyniósł zmiany w prawie. Jak przedstawia się obecnie kwestia emerytur pomostowych?
Emerytura pomostowa jest jedną z kilku rodzajów emerytur wcześniejszych, czyli uprawniających do pobierania świadczenia emerytalnego wcześniej niż w powszechnym wieku emerytalnym. Inne rodzaje wcześniejszych emerytur to m.in.: emerytura z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, emerytura górnicza, emerytura w obniżonym wieku z tytułu pracy górniczej, emerytura nauczycielska bez względu na wiek, wreszcie emerytura na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej, itd.
Zgodnie z ustawą z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. z 2018 r. poz. 1924) emerytura taka jest świadczeniem okresowym, do którego prawo ustaje wraz z osiągnięciem wieku emerytalnego, wynoszącego 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. W myśl art. 4 prawo do emerytury pomostowej, z uwzględnieniem art. 5-12 tej ustawy, przysługiwało dotychczas (przed nowelizacją przepisów) pracownikowi, który spełniał łącznie następujące warunki: urodził się po 31 grudnia 1948 r.; miał okres pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wynoszący co najmniej 15 lat; osiągnął wiek wynoszący co najmniej 55 lat dla kobiet i co najmniej 60 lat dla mężczyzn; miał okres składkowy i nieskładkowy, ustalony na zasadach określonych w art. 5-9 i art. 11 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2020 r. poz. 53 ze zm.) wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn; przed 1 stycznia 1999 r. wykonywał prace w szczególnych warunkach lub prace w szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy lub art. 32 i art. 33; po 31 grudnia 2008 r. wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3; nastąpiło rozwiązanie z nim stosunku pracy.
Tak więc prawo do emerytury pomostowej przysługiwało i przysługuje, co do zasady, po osiągnięciu wieku co najmniej 55 lat w przypadku kobiet i co najmniej 60 lat w przypadku mężczyzn. Prawo do niej ustaje z dniem osiągnięcia przez uprawnionego wieku emerytalnego, tj. 60 lat w przypadku kobiet i 65 lat w przypadku mężczyzn. Emerytura pomostowa jest zatem przyznawana na okres 5 lat jako „pomost” między wcześniejszym rozwiązaniem stosunku pracy a emeryturą w wieku powszechnym. Z założenia emerytury pomostowe, czyli świadczenie pobierane przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego, miały kompensować wieloletnią uciążliwą pracę. Zgodnie z art. 4 ustawy o emeryturach pomostowych wolą ustawodawcy był wygasający charakter emerytur pomostowych z uwagi na coraz większą dbałość pracodawców o bhp. Za wygaszający charakter tych emerytur odpowiadał jeden z warunków jej nabycia, a mianowicie wykonywanie przed 1 stycznia 1999 r. prac w szczególnych warunkach lub prac w szczególnym charakterze, w rozumieniu ustawy o emeryturach i rentach.
Warunek wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przed 1 stycznia 1999 r. dlatego miał charakter wygaszający, ponieważ z każdym rokiem coraz mniej osób mogło się wykazać pracą o wskazanym wyżej charakterze, wykonywaną przed 1 stycznia 1999 r. W określonym momencie takich osób już by nie było i emerytury te wygasłyby w sposób naturalny. 16 czerwca 2023 r. Sejm uchwalił nowelizację ustawy o emeryturach pomostowych oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 3321). Realizuje ona jeden z punktów porozumienia, jakie rząd podpisał z KK NSZZ Solidarność, czyli wyłączenie wygasającego charakteru emerytur pomostowych. W obecnym brzmieniu przepisów o emeryturach pomostowych usunięty został opisany wyżej warunek, iż dla jej uzyskania należało wykonywać pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze przed 1 stycznia 1999 r. Usunięcie z ustawy o emeryturach pomostowych warunku dotyczącego wykonywania prac w szczególnych warunkach lub prac o szczególnym charakterze przed 1 stycznia 1999 r. daje możliwość nabycia prawa do emerytury pomostowej również osobom znacznie młodszym.
Przyszli emeryci nie będą musieli udowadniać rozpoczęcia wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze przed 31 grudnia 1998 r., a nawet wykonywanie takiej pracy mogli rozpocząć dopiero po 31 grudnia 2008 r. – informuje ZUS. I przypomina, że zniesienie tego warunku spowoduje, że prawo do emerytury pomostowej będą nabywały kolejne roczniki pracowników zatrudnionych przy pracach z ustawy o emeryturach pomostowych bez ryzyka, że nie nabędą prawa do wcześniejszego świadczenia tylko z tego powodu, że nie pracowały w określonych warunkach przed 1 stycznia 1999 r. W celu nabycia prawa do emerytury pomostowej w dalszym ciągu konieczne będzie łączne spełnienie pozostałych warunków wymaganych do przyznania tego świadczenia z wyłączeniem uchylonego punktu.
Co zatem przepisy uważają za pracę w warunkach szczególnych?
Trzeba przypomnieć, że z dniem 1 stycznia 2009 r. wprowadzone zostały nowe wykazy prac w warunkach szczególnych (załącznik nr 1 do ustawy o emeryturach pomostowych) i o szczególnym charakterze (załącznik nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych).
Za pracę w szczególnych warunkach zgodnie z ustawą o emeryturach pomostowych rozumie się zawody związane z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia, w szczególności prace: pod ziemią, na wodzie i pod wodą, w powietrzu w warunkach gorącego i zimnego mikroklimatu, bardzo ciężkie prace fizyczne, prace w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego i inne wymienione w nowym wykazie.
Natomiast prace o szczególnym charakterze wymagają niezwykłej odpowiedzialności oraz wyjątkowej sprawności psychofizycznej. Są to takie zawody jak: górnik, hutnik, rybak morski, kierowca autobusu, trolejbusu, motorniczy tramwaju w transporcie publicznym, operatorzy żurawi wieżowych z uprawnieniami kategorii IŻ, czy członkowie zespołów ratownictwa medycznego i wiele innych zawodów. Za pracę w warunkach szczególnych i o szczególnym charakterze uważa się również pracę wykonywaną przed 1 stycznia 2009 r. stale i w pełnym wymiarze czasu pracy przy pracach w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w rozumieniu wcześniejszych przepisów, czyli rozporządzenia z 1983 r., zwanego dalej dotychczasowymi przepisami.
Trzeba mieć na uwadze to, że wykaz nowych stanowisk w warunkach szczególnych i o szczególnym charakterze jest liczbą bardzo niewielką w porównaniu do dotychczasowych rodzajów prac w warunkach szczególnych, gdzie nabywało się prawo do emerytury w obniżonym wieku na podstawie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Tamten wykaz, zawarty w rozporządzeniu Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, był zdecydowanie bardziej obszerny. Innymi słowy, o wiele łatwiej było przejść na emeryturę, czyli wykazać pracę w warunkach szczególnych i o szczególnym charakterze „starszym” pracownikom, którzy warunki szczególne wypracowywali do 1 stycznia 2009, niż pracownikom młodszym, którzy pracę w warunkach szczególnych lub o szczególnym charakterze wykonywali po 1 stycznia 2009 r. Bowiem wiele stanowisk, które przed wejściem w życie ustawy o emeryturach pomostowych były uważane za pracę w warunkach szczególnych i o szczególnym charakterze, po wejściu w życie tej ustawy utraciło taki charakter.
Pewnie przydałby się jakiś przykład z życia wzięty.
I taki mam. Otóż Sąd Najwyższy rozstrzygał w sprawie kwestię, która w świetle nowelizacji przepisów o emeryturach pomostowych nabrała dużego znaczenia, a dotyczyła odpowiedzi na pytanie, czy w świadectwie pracy należy wpisywać okresy z katalogu nowego czy dotychczasowego i za jaki okres. W uchwale z 12 października 2023 r. Sąd Najwyższy wskazał, że: „Pracodawca nie ma obowiązku podania w świadectwie pracy informacji o wykonywaniu przez pracownika pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze świadczonej po dniu 31 grudnia 2008 r. (art. 97 § 2 i 4 k.p. oraz § 2 ust. 1 pkt 15 rozporządzenia Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 30 grudnia 2016 r. w sprawie świadectwa pracy, jednolity tekst: Dz.U. z 2020 r., poz. 1862 ze zm.)”. Zatem wskazuje się tylko okresy pracy w warunkach szczególnych i o szczególnym charakterze do 1 stycznia 2009 r., czyli według starego katalogu – przyjąć w domyśle, że pozostałe okresy są ZUS-owi znane z uwagi na posiadane rejestry i zaświadczenia od pracodawców. Na bazie obecnych przepisów firmy muszą bowiem przekazywać organowi rentowemu informacje o zatrudnianiu przy pracy szczególnej, a te trafiają do rejestrów stanowisk i osób wykonujących taką pracę, za których odprowadzane są należne składki na Fundusz Emerytur Pomostowych.
Jak się to wszystko ma do stosowania okresu ochronnego przed emeryturą?
Dobre pytanie, bo powstały liczne wątpliwości dotyczące stosowania chociażby 4-letniego okresu ochronnego (z art. 39 Kodeksu pracy) przed emeryturą pomostową. W tym zakresie wyjaśnić należy, że wieku, w którym powstaje prawo do emerytury pomostowej, nie można uznać za „normalny” wiek emerytalny dla osób wykonujących pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach pomostowych. Spełnienie przesłanek określonych w ustawie o emeryturach pomostowych skutkuje jedynie możliwością ubiegania się o ustalenie świadczenia okresowego (ustawowo określonego jako emerytura pomostowa), które po osiągnięciu 60 lat przez kobietę lub 65 lat przez mężczyznę może być zastąpione emeryturą obliczoną według zasad określonych w art. 26 ustawy o emeryturach pomostowych, różniących się od zasad stosowanych przy obliczaniu wysokości emerytury pomostowej.
Mając powyższe na uwadze, a w szczególności fakt, że wiek uprawniający do emerytury pomostowej nie jest wiekiem emerytalnym w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach i rentach, to pracownicy uprawnieni do emerytury pomostowej w okresie 4 lat przed nabyciem prawa do tej emerytury nie są objęci ochroną trwałości stosunku pracy przewidzianą w art. 39 Kodeksu pracy. Natomiast ochrona taka będzie im przysługiwała przed nabyciem prawa do emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, tj. kobietom w wieku 56-60 lat oraz mężczyznom w wieku 61-65 lat.
Przewidziano jakieś wyjątki od tej zasady?
Owszem. Dotyczą one tylko osób zatrudnionych na etatach, czyli na podstawie umowy o pracę. Wiele osób zatrudnionych jest z kolei na kontraktach cywilnoprawnych, umowach-zleceniach i innych. W tym zakresie wskazuje się, że mogą pojawić się powództwa o ustalenie istnienia stosunku pracy. Biorąc pod uwagę orzecznictwo sądowe, które idzie w tym kierunku, że osoba zatrudniona na kontrakcie cywilnoprawnym, który niczym nie różni się od umowy o pracę, jest uznawana za etatowego pracownika, to takie pozwy będą opłacalne dla wielu osób, które mogłyby uzyskać dzięki temu prawo do emerytury pomostowej.
Jeśli chcesz mieć dostęp do artykułów z Trybuny Górniczej, w dniu ukazania się tygodnika, zamów elektroniczną prenumeratę PREMIUM. Szczegóły: nettg.pl/premium. Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
