Rozmowa z prof. WIESŁAWEM KOZIOŁEM z Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, członkiem rady naukowej Instytutu Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego.
Górnictwo większości z nas kojarzy się z węglem kamiennym, węglem brunatnym czy miedzią. Zapomina się o tym, że w naszym kraju działają też zakłady zajmujące się eksploatacją surowców skalnych. Czego zatem najwięcej wydobywa się w tej gałęzi górnictwa?
Górnictwo skalne w Polsce zajmuje się wydobywaniem ponad 30 kopalin, różniących się pochodzeniem, strukturą, właściwościami i zastosowaniem. Zalicza się do nich zarówno skały bardzo zwięzłe, zwięzłe i bloczne, takie jak bazalty, granity, porfiry, dolomity, wapienie, piaskowce, marmury, jak również skały okruchowe (żwiry, piaski) i ilaste (gliny, iły itp.). Łączne wydobycie tych kopalin w 2014 r. wyniosło ponad 274 mln t. Jest to dużo, ale w porównaniu z rekordowym pod względem wielkości wydobycia rokiem 2011 było to o ok. 100 mln t mniej. Spowodowane jest to mniejszym zapotrzebowaniem gospodarki na większość surowców skalnych w okresie ostatnich trzech lat, w tym przede wszystkim zmniejszeniem zapotrzebowania na kruszywa naturalne.
Kruszywa żwirowo-piaskowe i kruszywa, łamane produkowane z bazaltów, granitów, dolomitów, wapieni i wielu innych skał litych, stanowią ponad 3/4 wydobycia surowców skalnych. Na drugim miejscu pod względem wydobycia są surowce do produkcji cementu (wapienie, margle) i wapna. Ich wydobycie to ponad 40 mln t w skali roku. Następne miejsca zajmują takie kopaliny, jak surowce ilaste, piaski szklarskie i formierskie, piaski podsadzkowe, gips i wiele innych surowców.
Jakie miejsce zajmuje górnictwo skalne w polskim przemyśle wydobywczym?
Eksploatowane w Polsce kopaliny dzieli się na cztery podstawowe grupy: surowce energetyczne, metaliczne, chemiczne i skalne. Pod względem wielkości wydobycia surowce skalne stanowią ok. 65 proc. wydobycia kopalin stałych (bez ropy i gazu). Natomiast pod względem wartości wydobywanych kopalin udział ten jest znacznie mniejszy, bo wynosi od 15 do 20 proc. ze względu na niższe ceny surowców skalnych, w tym głównie kruszyw naturalnych, w porównaniu z cenami węgla, miedzi czy cynku. Górnictwo skalne zatrudnia także mniej pracowników w porównaniu z pozostałymi kopalniami, mimo że liczba czynnych odkrywkowych zakładów górniczych jest bardzo duża i wynosi ok. 4500. W większości są to małe kopalnie, w których pracuje mniej niż pięć osób. Takich zakładów jest ponad 80 proc. i są to na ogół firmy rodzinne. Charakterystyczną cechą w ostatnich latach było powstawania małych kopalń, co związane jest z wydawanymi przez starostów koncesjami na eksploatację bardzo małych złóż o powierzchni do 2 ha. Kopalń dużych - o zatrudnieniu powyżej 20 osób - jest tylko 4 proc. Kopalnie te odpowiadają jdnak za 60 proc. krajowego wydobycia. W sumie w górnictwie skalnym pracuje ok. 25000 ludzi, nie licząc otoczenia tego górnictwa.
Jak nasze górnictwo skalne wypada na tle Starego Kontynentu i świata?
Wydobywane w Polsce surowce skalne niemal w całości eksploatowane są w kopalniach odkrywkowych, co związane jest z przypowierzchniowym, a nie głębokim ich zaleganiem. Dzięki temu koszty wydobycia są stosunkowo nieduże i górnictwo to nigdy nie korzystało z dotacji budżetu państwa. Górnictwo skalne w okresie 25 lat przeszło duże zmiany własnościowe, organizacyjne, technologiczne i jakościowe. Obecnie jest ono sprywatyzowane. Wśród średnich i dużych (wiodących) zakładów górniczych są zarówno firmy z kapitałem zagranicznym (np. światowi producenci cementu, wapna, betonów), jak i spółki z kapitałem polskim oraz spółki pracownicze.
Pod względem stosowanej techniki i technologii wydobycia oraz przeróbki kopalin nasze górnictwo skalne reprezentuje obecnie w większości przypadków europejski i światowy poziom. Stosowane technologie, maszyny i urządzenia nie odbiegają od dobrych standardów światowych, a dostawcami maszyn i wielu urządzeń są renomowane firmy światowe. Dotyczy to również techniki urabiania skał zwięzłych materiałami wybuchowymi. Stosowane materiały, jak również sposób ich mechanicznego załadunku i odpalania, wykonywane na ogół przez firmy specjalistyczne, odpowiada najlepszym obecnie standardom światowym. W technice i technologii górniczej, a także organizacji robót dokonał się bardzo duży postęp, co przyczyniło się do poprawy jakości i bezpieczeństwa, wzrostu wydajności i efektywności produkcji. Produkowane surowce w pełni odpowiadają jakościowym normom europejskim (PN - EN). Ubolewać jednak należy, że w większości stosowane w górnictwie skalnym maszyny wydobywcze i przeróbcze produkowane są za granicą, a nie w kraju. Jest to jednak wynik dokonanej transformacji naszego przemysłu i światowej globalizacji produkcji.
Jakie czynniki determinują rozwój tej branży?
Górnictwo skalne po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej odnotowało duży wzrost wydobycia i produkcji. W największym stopniu dotyczy to górnictwa kruszyw naturalnych, których produkcja w okresie 2004-2011 wzrosła ponad trzykrotnie, z ok. 110 mln t do ponad 330 mln t. Roczna dynamika wzrostu produkcji w tych latach przekraczała średnio 10 proc., a w 2011 r. odnotowała skokowy wzrost o prawie 50 proc. Obecnie wydobycie wynosi od 210 do 230 mln t. Zmniejszenie wydobycia kruszyw w ostatnich trzech latach wynika z mniejszego zapotrzebowania drogownictwa, a także budownictwa mieszkaniowego. Oczekuje się, że najbliższy okres związany z nowymi środkami UE przyczyni się dalszego rozwoju budownictwa drogowego i innych działów budownictwa, co spowoduje wzrost zapotrzebowania na kruszywa i inne materiały budowlane produkowane z surowców skalnych.
O stanie i perspektywach produkcji surowców skalnych decydują cztery podstawowe grupy czynników. Są to: udokumentowana i dostępna baza surowcowa, zapotrzebowanie i inne uwarunkowania ekonomiczne (ceny, koszty), ekologiczne i organizacyjne, zdolności wydobywczo-produkcyjne wiodących producentów oraz uwarunkowania prawne i administracyjne. Poziom produkcji górnictwa skalnego stanowi odpowiedź na krajowe zapotrzebowanie na te surowce, bowiem w niedużym stopniu są one przedmiotem handlu zagranicznego. Zapotrzebowanie to natomiast w dużej mierze zależy od dynamiki rozwoju gospodarczego kraju. Przykładem tego może być potwierdzona w badaniach Katedry Górnictwa Odkrywkowego Akademii Górniczo-Hutniczej zależność ekonometryczna dynamiki zmian produkcji (zapotrzebowania) kruszyw od dynamiki PKB. Okazuje się, że wzrost zapotrzebowania na kruszywa naturalne następuje dopiero przy wyższym, ponad trzyprocentowym wzroście PKB, bowiem przy niższym rozwoju realizowane są głównie potrzeby bieżące, a mało środków finansowych przeznacza się na inwestycje budowlane i infrastrukturalne.
Wraz z rozwojem urbanizacji, usług, techniki i technologii oraz wzrostem liczby ludności systematycznie wzrasta również zapotrzebowanie na surowce skalne. Z badań i prognoz przeprowadzonych w innych krajach wynika, że obecnie oczekiwany poziom zużycia surowców skalnych w rozwiniętych i uprzemysłowionych krajach europejskich powinien się kształtować na poziomie ok. 10 t na mieszkańca, w tym kruszyw naturalnych ok. 7 t na mieszkańca. W Polsce poziom ten jest znacznie niższy, mimo, że w rozwoju budownictwa infrastrukturalnego w dalszym ciągu mamy znaczne zaległości w porównaniu z większością krajów europejskich. Wskazuje to na możliwy dalszy rozwój zapotrzebowania na surowce skalne w naszym kraju oraz w Unii Europejskiej. Wzrost zapotrzebowania na kruszywa, a także na surowce cementowo-wapiennicze, szklarskie, ceramiczne i inne będzie odpowiedzią na okresowe zapotrzebowanie głównie budownictwa drogowego, infrastrukturalnego i ogólnego. Pomimo tego, że surowce skalne w większości należą do tzw. surowców pospolitych, powszechnie zalegających na niedużych głębokościach w skorupie ziemskiej, już obecnie w wielu regionach, a nawet krajach, obserwuje się ich niedobór i konieczność importu oraz dostaw z odległych złóż. Dotyczy to m.in. kruszyw naturalnych deficytowych w krajach arabskich, Singapurze, jak również w niektórych regionach Indii, Chin, USA. Trzeba dodać, że ich ceny w niektórych regionach kształtują się na poziomie od 50 do 100 dolarów za tonę, a nawet i więcej. Już obecnie Australia, a także Niemcy eksportują znaczące ilości kruszyw do Zjednoczonych Emiratów Arabskich. W Polsce ceny kruszyw są dużo niższe, bo wynoszą od 15 do 40 zł za tonę. W ostatnich trzech latach uległy obniżeniu w związku ze zmniejszonym zapotrzebowaniem budownictwa na kruszywa i ich nadpodażą (duże moce produkcyjne). Niektóre frakcje kruszyw są trudno zbywalne, a nawet niezbywalne (drobne piaski), co stanowi duży problem dla ich producentów.
Jak prezentuje się baza zasobowa polskiego górnictwa skalnego?
Baza zasobowa surowców skalnych w Polsce jest stosunkowo duża. W ponad 12 tys. złóż udokumentowanych jest prawie 60 mld t zasobów bilansowych, w tym złóż zagospodarowanych jest ponad 4600, z zasobami rzędu ok. 19,8 mld t. W poszczególnych grupach surowców wielkości te są zróżnicowane i dla niektórych kopalin są one niepokojąco małe. Dotyczy to szczególnie złóż i zasobów zagospodarowanych, posiadających koncesje na wydobycie. Niestety uzyskanie koncesji na zagospodarowanie nowych złóż jest obecnie bardzo trudne, długotrwałe i stosunkowo kosztowne. Wiąże się to z uwarunkowaniami ekologicznymi, urbanistycznymi , społecznymi, jak również innymi, które należy spełnić aby uzyskać koncesję na wydobycie kopaliny metodami odkrywkowymi. W Polsce aż 42 proc. powierzchni kraju zajęte jest przez obszary ochrony przyrodniczej (obszary Natura 2000, parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu itp.). Jest to dużo więcej niż w krajach zachodnich(15-20 proc.). W większości obszary te praktycznie wyłączone są z eksploatacji odkrywkowej i uzyskanie koncesji na wydobycie jest procesem bardzo trudnym. Następna przeszkodą w zagospodarowaniu nowych złóż i zasobów surowców skalnych jest budownictwo infrastrukturalne (drogi, autostrady itp.) i mieszkaniowe. W Polsce władze gminne bardzo dużo terenów przeznaczają pod budownictwo mieszkaniowe, dużo więcej od rzeczywistych i planowanych potrzeb. Już obecnie działek budowlanych jest w Polsce więcej niż mamy mieszkańców. Powoduje to oczywiście niemożność zagospodarowania wielu zasobów złóż surowców skalnych. W efekcie tzw. wskaźniki wystarczalności zasobów przemysłowych dla niektórych surowców skalnych są bardzo małe, np. dla kruszyw żwirowo-piaskowych poniżej 20 lat. Chroniąc jedno, tracimy bezpowrotnie drugie, w tym przypadku zasoby złóż surowców mineralnych, które są nieodnawialne.
Gdzie w Polsce wydobywa się najwięcej surowców skalnych?
Bazę zasobową surowców skalnych pod względem rozmieszczenia można podzielić na dwie grupy. Jedna grupa, stosunkowo nieliczna, dotyczy kopalin występujących na powierzchni całego kraju. Do tej grupy należą złoża kruszyw żwirowo-piaskowych, surowce ilaste ceramiki budowlanej, piaski kwarcowe do produkcji betonów komórkowych, piaski kwarcowe do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Drugą grupę, dużo liczniejszą, tworzą pozostałe kopaliny, zalegające tylko w niektórych regionach kraju lub pojedynczych miejscach. Powszechne zapotrzebowanie na surowce skalne sprawia, że kopaliny z pierwszej grupy eksploatowane są w całym kraju, we wszystkich województwach. Wielkość wydobycia i produkcji surowców skalnych uzależniona jest w dużym stopniu od regionalnego i krajowego zapotrzebowania oraz jakości bazy surowcowej.
Kruszywa żwirowo-piaskowe eksploatowane są we wszystkich województwach, a także w bałtyckim obszarze morskim. Regionalne zróżnicowanie wielkości produkcji tych kruszyw zależy od zmian zapotrzebowania, na co podstawowy wpływ ma budownictwo drogowe, mieszkaniowe i inne. Najwięcej kruszyw zużywa się w dużych aglomeracjach miejskich, szczególnie w aglomeracji warszawskiej, dlatego też w tych rejonach, tj. w województwach mazowieckim, podlaskim, warmińsko-mazurskim wydobywa się najwięcej kruszyw żwirowo-piaskowych. W następnej kolejności są województwa małopolskie, dolnośląskie, zachodnio-pomorskie, pomorskie, wielkopolskie i podkarpackie (duże zmniejszenie wydobycia w ostatnim roku). Na stosunkowo dalekim miejscu (10.) jest województwo śląskie, chociaż zużycie kruszyw w tej aglomeracji górnośląskiej jest duże, drugie co do wielkości po zużyciu w aglomeracji warszawskiej. Jednak nieduże zasoby złóż uniemożliwiają rozwój wydobycia kruszyw.
Kruszywa łamane produkowane są tylko w kilku województwach, generalnie na południu Polski, gdzie zalegają złoża kamieni łamanych i budowlanych. Dominujące znaczenie ma województwo dolnośląskie, w którym udokumentowanych jest ok. 55 proc. zasobów tych złóż. Na drugim miejscu jest województwo świętokrzyskie (ponad 20 proc. zasobów), a następne miejsca zajmują województwa małopolskie i śląskie. Udział województwa dolnośląskiego w produkcji kruszyw łamanych wynosi (dane za 2014 r.) ok. 44 proc., woj. świętokrzyskiego - 33,5 proc., małopolskiego - 11,4 proc., a śląskiego - 4,7 proc.. Łącznie w tych czterech województwach produkuje się prawie 94 proc. kruszyw łamanych, powoduje to konieczność dość dalekich przewozów tych kruszyw w rejony północnej i środkowej Polski. W województwie śląskim wydobywane są też dolomity przemysłowe (2,4 mln t), z których również częściowo produkowane są kruszywa.
Polska jest znaczącym producentem cementu i wapna, a także innych produktów z surowców skalnych (soda, gips itd.). Cementownie i zakłady wapiennicze należą do najnowocześniejszych w Europie. Surowce do produkcji cementu i wapna zalegają i wydobywa się je tylko w niektórych rejonach (województwach) Polski. W wydobyciu surowców cementowych (wapienie i margle) dominujące znaczenie mają województwa świętokrzyskie, kujawsko-pomorskie i opolskie. W nich są zlokalizowane duże cementownie. W wydobyciu wapieni do produkcji wapna podstawowe znaczenie mają województwo świętokrzyskie (65 proc. produkcji) oraz opolskie i małopolskie. Gips i anhydryt eksploatowany jest w województwie świętokrzyskim (gips) oraz dolnośląskim.
Piaski podsadzkowe wydobywane są w województwach małopolskim, dolnośląskim, opolskim i śląskim. Ich wydobycie (6,5 mln t) jest jednak bardzo małe w stosunku do wydobycia sprzed 40-50 lat, kiedy wynosiło ono ponad 100 mln t. Piaski szklarskie (2,1 mln t) i formierskie eksploatuje się głównie w województwie łódzkim (ok. 70 proc. wydobycia), dolnośląskim i małopolskim (formierskie). Surowce ilaste ceramiki budowlanej, a także piaski kwarcowe do produkcji cegły wapienno-piaskowej oraz betonów komórkowych wydobywane są na terenie całej Polski praktycznie we wszystkich lub niemal wszystkich województwach.
W wydobyciu surowców skalnych deficytowych w Polsce duże znaczenie ma województwo dolnośląskie. Tutaj eksploatowane są takie "unikalne" w Polsce surowce, jak : bentonity, kwarc żyłowy, łupki łyszczykowe, magnezyt, gliny ceramiczne biało wypalające się, kamionkowe i ogniotrwałe, surowce kaolinowe. W najbliższym okresie rozpocznie się w Polsce eksploatacja górnicza bursztynów, których duże zasoby zostały udokumentowane ostatnio w województwie lubelskim.
Jakie czynniki hamują rozwój górnictwa skalnego?
Z opracowań UE wynika, że statystyczny mieszkaniec Europy zużywa obecnie ok. 16 t różnych materiałów na rok. Ponad połowę tego zużycia stanowią surowce skalne lub materiały produkowane z tych surowców. Ukazuje to znaczenie surowców skalnych, co w opracowaniach UE zauważone zostało stosunkowo niedawno. Pomimo tego, że zasoby złóż surowców skalnych są zarówno w Polsce, jak i w UE stosunkowo duże i zalegają niezbyt głęboko, to możliwe do eksploatacji zasoby tych złóż ulegają systematycznemu zmniejszeniu w związku z poważnymi uwarunkowaniami ekologicznymi, urbanistycznymi, społecznymi itd.
W Polsce do głównych czynników hamujących rozwój górnictwa skalnego należy zaliczyć trudności w zagospodarowaniu nowych złóż lub zasobów złóż już eksploatowanych, dotyczy to przede wszystkim uzyskania nowych koncesji na wydobycie kopalin. W celu poprawy tej sytuacji konieczne jest m.in.:
• praktyczne wdrożenie ochrony zasobów złóż niezagospodarowanych oraz cennych złóż perspektywicznych; podstawą ochrony tych złóż powinna być uprzednia ich waloryzacja (ocena znaczenia krajowego lub regionalnego);
• zmiana w restrykcyjnej ochronie obszarów przyrodniczych, zajmujących ponad 40 proc. powierzchni kraju;
• zwiększenie świadomości i wiedzy społeczeństwa, dotyczącej znaczenia surowców mineralnych i górnictwa dla gospodarki kraju oraz zminimalizowanie tzw. efektu NIMBY ( Not In My Back Yard - "nie na moim podwórku");
• usunięcie niejasności i nadmiernej szczegółowości w prawie geologicznym i górniczym oraz w innych przepisach dotyczących działalności górniczej.
Jeśli chcesz mieć dostęp do artykułów z Trybuny Górniczej, w dniu ukazania się tygodnika, zamów elektroniczną prenumeratę PREMIUM. Szczegóły: nettg.pl/premium. Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
