PIP. Spadek wydobycia węgla nie przekłada się na zmniejszenie liczby wypadków w pracy

- Początkujący pracodawcy i mali przedsiębiorcy wciąż próbują oszczędzać na bezpieczeństwie pracy - mói w rozmowie z portalem netTG.pl Gospodarka i Ludzie Jarosław Leśniewski, zastępcą Głównego Inspektora Pracy.

Czy bogacenie się firm, lepsze wyposażenie miejsc pracy, przekłada się na poprawę bezpieczeństwa pracy, jest mniej wypadków?
Z naszych doświadczeń wynika, że duże firmy przywiązują większą wagę do bezpieczeństwa i higieny pracy. Początkujący pracodawcy i mali przedsiębiorcy wciąż niestety próbują oszczędzać na bezpieczeństwie. To zły kierunek. Każdy z nas zna to sformułowanie: lepiej zapobiegać niż leczyć. Pozwolę sobie sparafrazować tę oczywistą prawdę i dodać: taniej zapobiegać wypadkom niż zmagać się z ich skutkami. To z tego właśnie powodu jednym z głównych obszarów naszego zainteresowania pozostaje prewencja.

Działania uświadamiające, edukacyjne, organizacja konkursów oraz przyznawanie prestiżowych nagród, to tylko niektóre z naszych inicjatyw mających zachęcić pracodawców do organizacji bezpiecznych stanowisk pracy, a pracowników do przestrzegania podstawowych zasad bezpieczeństwa. Obserwujemy oczywiście pewien trend poprawy w tym zakresie. W zbadanych przez PIP wypadkach przy pracy w 2018 r. wypadkom uległo 2492 osób, w tym ze skutkiem śmiertelnym 299 osób, w roku 2019 było to 2599 osób, w tym ze skutkiem śmiertelnym 312 osób, a w 2020 roku 1951 osób, w tym 217 osób poniosło śmierć. Należy jednak pamiętać, że miniony rok był specyficzny, ze względu na ogłoszenie stanu epidemii. Pracowaliśmy zdecydowanie mniej, część branż została poddana całkowitemu lockdownowi i to bez wątpienia przełożyło się na spadek liczby wypadków.

W czasie pandemii było nas mniej w pracy, bo pracowaliśmy zdalnie. Jak to wpłynęło na statystyki?
Dane statystyczne wskazują, że liczba wypadków jest mniejsza niż w latach poprzednich. W 2020 roku inspektorzy pracy zbadali okoliczności i przyczyny 1755 wypadków przy pracy, zgłoszonych do Państwowej Inspekcji Pracy, podczas gdy w 2019 r. było to 2287 wypadków, a w 2018 r. 2309. Statystyki te nie mogą jednak świadczyć o znaczącym obniżeniu się wypadkowości w 2020 r. Dane uzyskane w wyniku kontroli wskazują, że dwoma najbardziej narażonymi branżami na wypadki są budownictwo i przetwórstwo przemysłowe. Ze szczególnie wysokim ryzykiem wiąże się praca na wysokości oraz praca przy udziale maszyn.

Dodać należy, że w 2020 r. do wypadków dochodziło również w związku z wykonywaniem pracy zdalnej. Do Państwowej Inspekcji Pracy zgłoszono 6 takich wypadków. Trzy z nich nie zostały uznane za wypadki przy pracy, z uwagi na brak związku zdarzenia z pracą lub brak przyczyny zewnętrznej wypadku.

W jakim zakresie PIP uczestniczy w tworzeniu przepisów dotyczących zdalnej pracy?
Inspekcja pracy aktywnie uczestniczy w pracach legislacyjnych zmierzających do wypracowania regulacji dotyczącej świadczenia pracy zdalnie – dwukrotnie zgłaszaliśmy uwagi do projektu ustawy wprowadzającej takie rozwiązania prawne, uczestniczyliśmy w konferencji uzgodnieniowej tego projektu oraz w drodze kontaktów roboczych z Ministerstwem Rozwoju, Pracy i Technologii pracujemy nad przepisami mającymi na celu zapewnienie pracownikom zdalnym bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Część naszych uwag została uwzględniona już na tym etapie prac legislacyjnych. Rządowy projekt ustawy przewiduje wprowadzenie pracy zdalnej jako rozwiązania stałego do Kodeksu pracy, które ma zastąpić regulacje dotyczące telepracy. Przepisy te mają umożliwić pracę zdalną zarówno w sytuacjach nadzwyczajnych, takich jak np. wystąpienie epidemii lub gdy z powodu siły wyższej zapewnienie przez pracodawcę bezpiecznych i higienicznych warunków pracy w dotychczasowym miejscu pracy będzie czasowo niemożliwe, jak również jako sposób organizacji pracy.

W pierwszym przypadku praca zdalna byłaby wykonywana na polecenie pracodawcy, w drugim w drodze uzgodnienia pracodawcy i pracownika. Ze względu na to, że praca zdalna jest świadczona bez bezpośredniego nadzoru pracodawcy, szczególnie znaczenie ma kwestia zapewnienia bezpieczeństwa pracownikom podczas wykonywania tej pracy. Zgłaszane przez nas propozycje dotyczyły przede wszystkim zmiany regulacji w zakresie oceny ryzyka zawodowego przy pracy zdalnej, a także rodzaju prac, których nie powierza się pracownikowi wykonującemu pracę zdalną oraz wypadków przy pracy zdalnej.

Czy jest mniej wypadków w górnictwie? W jakim zakresie na statystyki wypadków wpływa mniejsze wydobycie, a w jakim zakresie poprawa warunków pracy?
Rzeczywiście poziom wydobycia surowca w górnictwie podziemnym od lat systematycznie spada. Jeszcze w 2016 roku było to 107,1 mln t, w 2018 roku 97,9 mln t, a w minionym roku już tylko 87,9 mln t. Wynika to oczywiście ze zmieniającego się otoczenia społeczno-ekonomicznego, częściowo z polityki państwa, ale w głównej mierze z polityki Unii Europejskiej stawiającej sobie za cel osiągnięcie neutralności klimatycznej. Niestety z danych Państwowej Inspekcji Pracy wynika, że spadek wydobycia nie przekłada się na zmniejszenie liczby wypadków. Z danych WUG wynika, że w latach 2016 i 2017 odnotowaliśmy odpowiednio 2003 i 2002 wypadki w górnictwie podziemnym, a w latach 2018 i 2019 było to odpowiednio 2028 i 2251 wypadków. Dopiero rok 2020 przyniósł spadek liczby wypadków, było ich bowiem 1945, co wynika ze specyfiki tego roku, w którym rozprzestrzeniała się epidemia. Z uwagi na liczne zagrożenia występujące w górnictwie podziemnym, zarówno naturalne jak i techniczne związane z eksploatacją maszyn i urządzeń oraz dużą liczbę wypadków w tej branży prowadzimy corocznie kontrole przestrzegania przepisów BHP w górnictwie.

Sprawna realizacja zadań kontrolnych pociąga za sobą konieczność współpracy z innymi jednostkami. Jak to wygląda w przypadku branży górniczej?
Państwowa Inspekcja Pracy współpracuje z instytucjami rządowymi, organizacjami zrzeszającymi pracodawców, związkami zawodowymi i partnerami społecznymi. Warto podkreślić, że mamy bardzo dobre doświadczenia wynikające z dotychczasowej współpracy z Wyższym Urzędem Górniczym. Z efektami działania organów nadzoru górniczego inspektorzy pracy spotykają się w codziennej praktyce. Ścisłe współdziałanie i umiejętne korzystanie z przysługujących naszym inspektorom uprawnień i kompetencji pozwalają na osiąganie znaczących wyników przeprowadzanych kontroli i eliminowanie stwierdzanych nieprawidłowości.

Polski Instytut Ekonomiczny szacuje, że dziś w Polsce „pod stołem” pensje dostaje 11 proc. pracowników, co powoduje ubytki w przychodach państwa sięgające aż 17 mld zł. Czy nielegalna praca „na czarno” to nadal duży problem w Polsce?

Statystki wskazują, że praca „na czarno” to nadal duży problem społeczny. W 2020 r. odnotowaliśmy wzrost nieprawidłowości w tym obszarze. Państwowa Inspekcja Pracy przeprowadziła w ubiegłym roku ponad 11,5 tys. kontroli, podczas których badano legalność zatrudnienia i innej pracy zarobkowej 66,6 tys. osób. Nielegalne zatrudnienie lub nielegalną inną pracę zarobkową stwierdzono w ramach blisko 5 tys. kontroli, a nieprawidłowości w tym zakresie dotyczyły 8,7 tys. osób. Ustaliliśmy, że 1206 osób wykonywało pracę bez potwierdzenia na piśmie rodzaju i warunków umowy o pracę, a prawie 8100 osób nie zostało zgłoszonych do ubezpieczenia społecznego.

Najwięcej przypadków nielegalnego zatrudnienia inspektorzy pracy odnotowali w podmiotach działających w handlu i naprawach, a geograficznie – w zakładach pracy działających na terenie województwa śląskiego i małopolskiego. Przyczyny tego zjawiska pozostają niezmienne od lat. Przede wszystkim jest to chęć zmniejszenia kosztów pracy poprzez tzw. oszczędności, wynikające z nieopłacania składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, czy zaliczek na podatek dochodowy, a także dążenie do ukrycia dochodów przed właściwymi instytucjami w tym m.in. ZUS-em, pomocą społeczną, sądami rodzinnymi. Niekiedy przesłanką jest też przymus ekonomiczny, gdy praca nieformalna stanowi jedyne źródło dochodu rodzin, w szczególności w miejscach, gdzie możliwość znalezienia legalnego zatrudnienia jest ograniczona, a „praca na czarno” jest jedyną ofertą zatrudnienia. W roku epidemii, czynnikami sprzyjającymi powierzaniu pracy niezadeklarowanej była także utrata płynności finansowej przedsiębiorstw, związana z czasowymi ograniczeniami prowadzenia działalności przez przedsiębiorców określonych branż.

Trzeba zauważyć, że praca „na czarno” to nie tylko brak umowy, czy brak zgłoszenia do ubezpieczenia społecznego, to również przypadki, które możemy identyfikować jako pracę zadeklarowaną fałszywie. Są to takie sytuacje, gdy pracodawca wskazuje w umowie o pracę niższy wymiar czasu pracy pracownika niż ten, w którym praca jest przez niego w rzeczywistości wykonywana oraz tzw. wypłaty „pod stołem”, czyli wypłacanie wynagrodzenia za pracę w kwocie wyższej niż wynikająca z zawartej umowy o pracę. Praca w szarej strefie ma negatywny wpływ nie tylko na kwestię zabezpieczenia społecznego pracownika, ale także istotnie ogranicza lub wręcz pozbawia go szeregu uprawnień pracowniczych wynikających z Kodeksu pracy jak np. urlop wypoczynkowy, czy odpowiedni odpoczynek dobowy i tygodniowy.

Polacy należą do tych, którzy pracują najwięcej i najdłużej w Europie. Jak ten fakt wpływa na nasze bezpieczeństwo pracy?
Na tle krajów Europy Zachodniej wyróżniamy się pod względem liczby przepracowanych godzin. Nasza gospodarka, choć formalnie zakwalifikowana do rozwiniętych, wciąż się rozwija. Państwowa Inspekcja Pracy dysponuje danymi, które dają pewien obraz sytuacji i pozwalają wiązać zwiększoną wypadkowość z przepracowaniem. Tak dla przykładu, wypadki zgłoszone i zbadane przez inspektorów pracy, których bezpośrednią przyczyną było zmęczenie, w latach 2018, 2019 i 2020 stanowiły odpowiednio 1,12 proc., 1,13 proc oraz 1,48 proc. wszystkich przyczyn wypadków.

Zdajemy sobie jednak sprawę, że pracodawcy niechętnie przyznają się do faktu, że ich pracownicy są zmęczeni bądź przepracowani. Dlatego bliższe prawdy wydają się statystyki mówiące o wynikającej ze zmęczenia niedostatecznej koncentracji uwagi na wykonywanych czynnościach, jako przyczynie wypadków przy pracy. Tutaj dane są znacznie bardziej zatrważające, bo przyczyna ta stanowiła w 2018 roku 23,68 proc. wypadków, w 2019 roku 22,47 proc. a w 2020 roku już 25,47 proc.

W Polsce pracuje coraz więcej cudzoziemców, którzy są cenionymi pracownikami. A jakie jest ich miejsce w statystykach wypadków w pracy?
Rozwijająca się gospodarka, otwarte granice, swobodny przepływ osób i kapitału sprzyja pojawianiu się na polskim rynku pracy coraz większej liczby cudzoziemców. Część z nich to wysoko wykwalifikowani specjaliści w swoich branżach, a część to osoby podejmujące najprostsze prace. I to ta ostatnia grupa jest najbardziej narażona na wypadki przy pracy.

Powodem mogą być bariery językowe, brak doświadczenia czy niewłaściwe przeszkolenie tych pracowników. W 2018 roku z ogólnej liczby 2492 poszkodowanych na skutek wypadku przy pracy, 182 osoby to pracownicy spoza Unii Europejskiej. Śmierć poniosło 17 osób, a ciężkim obrażeniom uległo 61 osób. Rok 2019 to 2599 poszkodowanych, w tym 209 obywateli krajów spoza UE. Śmierć poniosło 21 osób, a ciężkich obrażeń doznało 51 osób. I wreszcie specyficzny rok 2020 to 1951 poszkodowanych, w tym 138 pracowników spoza UE. Wśród nich śmierć poniosło 14 osób, a ciężkich obrażeń ciała doznały 62 osoby. Czynimy starania, aby tych zdarzeń było możliwie mało. Nasz urząd prowadzi poradnictwo prawne w języku ukraińskim. Realizujemy program kontroli oraz prowadzimy działania prewencyjne.

Państwowa Inspekcja Pracy została powołana 3 stycznia 1919 r. dekretem Józefa Piłsudskiego, Naczelnika Państwa Polskiego. Czy ponad 100-letnia historia PIP to dowód na to, że to dobry, potrzebny strażnik BHP w polskich firmach?
To prawda. Jedną z pierwszych decyzji Naczelnika odrodzonego Państwa Polskiego, było podpisanie dekretu tymczasowego „O urządzeniu i działalności inspekcji pracy”, które nastąpiło w niespełna 2 miesiące od symbolicznej daty 11 listopada 1918 r. W rzeczywistości dekret ów obowiązywał aż do 1927 r., kiedy to ukazało się rozporządzenie Prezydenta RP „O inspekcji pracy”. Po wejściu w życie tych przepisów inspektorzy uzyskali szersze uprawnienia, jak choćby wstęp na teren zakładu pracy o każdej porze dnia i nocy.

Inspekcja pracy od samego początku stała więc na straży prawa pracowników do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Stanowiła także zaplecze merytoryczne dla pracodawców, we współpracy z którymi wypracowywała normy bezpieczeństwa i dobre praktyki. W tym zakresie niewiele się zmieniło. Jako nowoczesny urząd nadal wspieramy pracowników, blisko współpracujemy ze związkami zawodowymi i nadal chcemy być wiarygodnym partnerem dla pracodawców. Czerpiemy nie tylko z dorobku kilku pokoleń inspektorów pracy, ale przede wszystkim staramy się podążać z duchem czasu i reagować na zmieniającą się rzeczywistość. A ta zmienia się dosłownie na naszych oczach. Innowacyjne rozwiązania stosowane w przemyśle, nowe czynniki i zagrożenia pojawiające się w związku z intensywnym rozwojem gospodarczym, a także te, które pojawiły się na skutek wystąpienia światowej pandemii, nie pozwalają nam spocząć na laurach i korzystać z gotowych, wypracowanych przed laty rozwiązań, ale zmuszają do ciągłej i intensywnej pracy na rzecz poprawy bezpieczeństwa osób zatrudnionych w Polsce. Tę misję chcemy kontynuować.

Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.