Kontrolerzy NIK skrytykowali KGHM za transakcję przejęcia chilijskiej kopalni miedzi Sierra Gorda

Najwyższa Izba Kontroli negatywnie oceniła zakup przez KGHM Polska Miedź SA kopalni miedzi Sierra Gorda w Chile kanadyjskiej spółki Quadra. Według NIK nie leżało w interesie KGHM wydanie na zakup 13 mld zł i dofinansowywanie kopalni do 2020 r. - podała NIK w komunikacie we wtorek, 21 sierpnia.

Kontrolerzy wytknęli m.in., że analizy i wyceny opierały się na założeniach opracowanych przez firmy działające na zlecenie Quadry, a więc spółki, która miała być kupiona przez KGHM. Analizy te okazały się zbyt optymistyczne. NIK zaznacza, że długofalowa efektywność projektu Sierra Gorda będzie zależała od poziomu światowych cen miedzi i molibdenu w długim okresie, wiadomo natomiast, że cechują się one znaczną zmiennością.

Kopalnia Sierra Gorda jest największą inwestycją zagraniczną KGHM. Złoże miedzi i molibdenu na pustyni Atacama w Chile odkryto w 2006 r., a w 2012 r. rozpoczęto budowę kopalni. W marcu 2012 r. KGHM przejął za 9,2 mld zł kanadyjską spółkę giełdową Quadra FNX Mining Ltd. W czerwcu 2014 r. uruchomiono kopalnię, ale produkcja komercyjna rozpoczęła się dopiero w drugim półroczu 2015 r., czyli z rocznym opóźnieniem. Planowane nakłady inwestycyjne przekroczono wówczas o połowę.

Kopalnia znajduje się na północy Chile, ok. 60 km na południowy zachód od miasta Calama i 4 km od miejscowości Sierra Gorda. Działa na poziomie 1 700 m n.p.m., na terenie uważanym za jedno z najbardziej suchych miejsc na ziemi. W rejonie Antofagasta działa wiele innych kopalń odkrywkowych miedzi, w tym kopalnie Escondida i Chuguicamata (należące do największych na świecie).

NIK podaje, że Sierra Gorda należy do złóż o najniższej zawartości miedzi (0,39 proc.) w rejonie Antofagasta. Kopalnia operuje na złożu miedziowo-molibdenowym, obejmującym zarówno siarczkowe rudy miedzi, jak i znajdujące się ponad nimi tlenkowe rudy miedzi. Rudy tlenkowe są składowane na hałdzie do późniejszego przerobu, a z rudy siarczkowej po wzbogaceniu produkowany jest koncentrat miedzi i molibdenu.

Kontrolą NIK objęto działania zmierzające do przejęcia w 2011 r. złoża Sierra Gorda oraz realizowane następnie w ramach budowy kopalni, zakładu przetwórczego i eksploatacji złoża. Kontrolerzy pracowali w siedzibie KGHM w Lubinie i w nadzorującym spółkę Ministerstwie Energii. Wyjaśnienia uzyskali m.in. od wszystkich ministrów, którzy w latach 2010-2018 kierowali resortami nadzorującymi KGHM. Wypowiedział się też wiceminister Skarbu Państwa bezpośrednio odpowiedzialny za nadzór nad KGHM podczas transakcji przejmowania kanadyjskiej spółki Qudra FNX. Wyjaśnienia uzyskano także od przedstawicieli KGHM z rady nadzorczej i zarządu w latach 2010-2018.

Najważniejsze ustalenia kontroli
KGHM przyjęło w 2008 r. strategię rozszerzania dostępu do nowych złóż. Po nieudanej próbie przejęcia w 2011 r. części udziałów w projekcie Sierra Gorda KGHM zdecydowały się na zakup 100 proc. kanadyjskiej spółki giełdowej Quadra FNX, która miała 55 proc. udziałów kopalni Sierra Gorda. Pozostałe 45 proc. udziałów należało do japońskiego koncernu Sumitomo, który utworzył z Qadrą FNX spółkę typu joint-venture. Po przejęciu przez KGHM spółki Quadra FNX zmieniono jej nazwę na KGHM International Ltd. oraz wycofano jej akcje z obrotu giełdowego. Ministrowie Skarbu Państwa, pełniący nadzór właścicielski nad KGHM SA w latach 2010-2015 akceptowali (poprzez reprezentantów Skarbu Państwa w radzie nadzorczej) kolejne strategie KGHM zakładające dywersyfikację źródeł surowcowych, przejmowanie i rozwijanie aktywów zagranicznych. Uznawano, że dywersyfikacja złóż KGHM jest zgodna z interesami państwa i zwiększa bezpieczeństwo surowcowe. "W kolejnych dokumentach KGHM nie tylko nie zdefiniowano minimalnych oczekiwanych parametrów opłacalności, ale nawet nie zastrzeżono, że przejmowane projekty zasobowe mają gwarantować opłacalność" - podaje NIK.

Pozostałe aktywa Quadra FNX (poza kopalnią Sierra Gorda) nie spełniały kryteriów wymaganych dla projektów zasobowych, a kwota wydana na zakup Quadry FNX prawie dwukrotnie przekroczyła pulę na wszystkie projekty zasobowe. Surowce pozyskiwane w kopalni nie są wykorzystywane przez KGHM do własnego przerobu. NIK stwierdza, że rozszerzanie bazy zasobowej KGHM i przejmowanie zagranicznych projektów "miałoby uzasadnienie jedynie przy ich wysokiej efektywności ekonomicznej".

Decyzja o rozpoczęciu inwestycji została podjęta zgodnie z obowiązującymi w KGHM procedurami, uzyskano wymagane zgody korporacyjne. Analizy przeprowadzone przez KGHM przed decyzją o przejęciu Quadry FNX opierały się jednak na założeniach opracowanych przez firmy działające na zlecenie Quadry FNX, które okazały się zbyt optymistyczne. Projekt eksploatacji złoża Sierra Gorda wykonano od 2004 r. na podstawie m.in. badań geologicznych. Analizy prowadzone na etapie uruchamiania kopalni, a także ekspertyzy przeprowadzone w późniejszych okresach potwierdziły zgodność ich z prawem kanadyjskim oraz prawidłowość określenia zawartości metali w złożu.

NIK dostrzega, że decyzja o zakupie akcji Quadra FNX została podjęta, kiedy KGHM dysponował znacznymi zasobami wolnych środków finansowych. Rentowność KGHM za rok obrotowy 2011 wyniosła 50 proc. i wynikała z wysokich notowań metali oraz sprzedaży akcji Polkomtel SA. Kwota aktywów obrotowych KGHM przekraczała wówczas 18 mld zł, w tym środków pieniężnych i ich ekwiwalentów - kwotę 13 mld zł. NIK zwraca uwagę, iż sfinansowanie transakcji nastąpiło ze środków własnych KGHM, mimo jednoznacznych zaleceń Ministra Skarbu Państwa, reprezentującego głównego akcjonariusza, że należy ją w 70 proc. sfinansować z kredytu, tak aby nie była ograniczana możliwości wypłaty dywidendy.

Analizy zlecone przez KGHM jeszcze przed zakupem kopalni dotyczyły głównie kwestii prawnych, podatkowych i finansowych, dotykając jedynie w marginalnym zakresie kwestii związanych z eksploatacją złoża z zakładaną wydajnością - na analizy techniczne przeznaczono zaledwie 600 tys. zł z ogólnej kwoty 95 mln zł wydanej na wszystkie analizy.
KGHM zlecił analizy prawne, finansowe i podatkowe aktywów Quadra FNX, ale nie dokonał weryfikacji założeń przyjętych przez Quadrę FNX na etapie opracowania Studium Wykonalności dla projektu Sierra Gorda. Spółka zależna od KGHM dokonała weryfikacji założeń eksploatacyjnych złoża Sierra Gorda, ale w oparciu o wcześniejszy dokument z 2009 r. - Studium Możliwości. Weryfikacja wykazała konieczność wykonania dodatkowego rozpoznania m.in. w odniesieniu do właściwości rudy, metalurgii molibdenu, właściwości wody morskiej używanej wcześniej do chłodzenia elektrowni i jej przydatności do procesu flotacji, poziomu wykorzystania instalacji produkcyjnej. Ekspertyzy przeprowadzone z inicjatywy ministra Skarbu Państwa i rady nadzorczej KGHM na etapie finalizowania transakcji nie dały podstaw do podważenia jej zasadności ani opłacalności. NIK nie kwestionowała rzetelności nadzoru właścicielskiego na tym etapie.

Wyceny wartości aktywów kopalni Sierra Gorda bazowały na danych i założeniach przygotowanych przez Quadrę FNX, które okazały się nadmiernie optymistyczne. KGHM nie sporządził wyceny wartości kopalni Sierra Gorda przy uwzględnieniu ewentualnego wydłużenia okresu budowy kopalni oraz przekroczenia nakładów inwestycyjnych. Powszechnie wiadomo, że projekty kopalniane w tej skali zazwyczaj przekraczają zaplanowane budżety i harmonogramy. KGHM przyjął do wyceny kopalni Sierra Gorda ceny metali istotnie wyższe niż ceny przyjęte przez Quadrę FNX, co spowodowało przeszacowanie bieżącej wartości netto (NPV) projektu Sierra Gorda. Członkowie zespołu powołanego w KGHM do oceny i rekomendacji projektów z powiększaniem zasobów surowcowych nie mieli wykształcenia ani doświadczenia technicznego oraz produkcyjnego, a ich staż pracy (w tym w KGHM) był niewielki.

Budowa kopalni i jej uruchomienie przebiegały w sposób odbiegający od wcześniejszych założeń. Przerób rudy rozpoczęto z rocznym opóźnieniem, a nakłady inwestycyjne były o 50 proc. wyższe od zaplanowanych. NIK podkreśla, że opóźnienie i wzrost nakładów można było łatwo przewidzieć, bowiem w Studium Wykonalności z 2011 r. wskazywano, że harmonogram prac jest bardzo agresywny, oraz że szacunek nakładów inwestycyjnych nie uwzględniał wzrostu cen i został opracowany częściowo w oparciu o założenia z 2009 r. na podstawie projektu dotyczącego innej kopalni odkrywkowej (w Peru). Agresywne założenia harmonogramu, co należy uznać za istotny czynnik ryzyka, podkreślane były także przez ekspertów oceniających prawidłowość opracowania Studium Wykonalności.

Sierra Gorda SCM nie uzyskała do końca pierwszego półrocza 2018 r. planowanej zdolności przerobowej oraz zakładanego poziomu odzysku metali z rudy, co przełożyło się na nieuzyskanie planowanych przychodów ze sprzedaży. Zamiast planowanych zysków, które miały być wypracowane od 2015 r. i miały służyć finansowaniu rozbudowy mocy produkcyjnych - wystąpiły straty we wszystkich dotychczasowych latach działalności.

Straty spółki Sierra Gorda SCM w latach 2015-2017 (wykazane w skonsolidowanych sprawozdaniach grupy kapitałowej KGHM) przekroczyły 19,9 mld zł (odpowiednio: 8,1 mld zł, 10,936 mld zł, 0,955 mld zł). W 2018 r. straty wyniosły kolejne 1,395 mld zł - co powodowało konieczność dofinansowania Sierra Gorda przez właścicieli. W okresie objętym kontrolą tj. od 2010 do 2018 (pierwsze półrocze) KGHM przeznaczył na podwyższenie kapitału Sierra Gorda 2,3 mld zł. KGHM udzielił też kopalni pożyczek na kwotę 2 mld dol., których Sierra Gorda jeszcze nie spłaca. W strategii KGHM z 2018 r. przewiduje się dalsze dofinansowanie kopalni Sierra Gorda w latach 2019 i 2020. Dotychczasowe zaangażowanie finansowe KGHM związane z objęciem 55 proc. akcji kopalni Sierra Gorda NIK oszacowała na kwotę ok. 13,8 mld zł. Natomiast zdniem KGHM zaangażowanie finansowe Grupy Kapitałowej KGHM związane z nabyciem i realizacją projektu Sierra Gorda wyniosło łącznie 12,6 mld zł.

W żadnym roku obrotowym w okresie od rozpoczęcia produkcji komercyjnej w lipcu 2015 r. kopalnia Sierra Gorda nie osiągnęła zakładanych w Studium Wykonalności oraz w budżetach rocznych wielkości przerobu rudy, produkcji koncentratów miedzi i molibdenu, uzysków miedzi i molibdenu, zawartości miedzi i molibdenu w koncentracie oraz produkcji metali płatnych. Przy czym zakładane w budżetach parametry produkcyjne były zazwyczaj niższe od przyjętych w Studium Wykonalności. Np. w planach z końca 2018 r. zakłada się docelowy przerób na poziomie 140 tys. t dziennie, a pierwotnie zakładano od 2018 r. przerób na poziomie 190 tys. t dziennie.

W procesie flotacji przerobiono do końca pierwszego półrocza 2018 r. zaledwie 63 proc. rudy, w porównaniu do wielkości zakładanej w Studium Wykonalności, a nieuzyskanie założonego poziomu przerobu i mniejsze od zakładanych poziomy odzysku metali z rudy (miedzi o ok. 35 proc., a molibdenu o ok. 49 proc.) spowodowały, że wyprodukowano znacznie mniejsze od zakładanych ilości metali płatnych (miedzi 51 proc., molibdenu 32 proc.). Tym samym nie osiągnięto również planowanych przychodów ze sprzedaży, które miały wynieść łącznie do końca pierwszego półrocza 2018 r. ok. 6,5 mld dol., a zostały zrealizowane na poziomie 2,4 mld dol. W wyniku nieuzyskania przez zakład przeróbczy zakładanej zdolności do odzyskiwania metali z rudy - przy obecnym stanie techniki i bieżących planach KGHM - bezpowrotnie utracono miedź i molibden o wartości ok. 852 mln dol.

Nieosiągnięcie przez Sierra Gorda planowanych parametrów produkcyjnych i ekonomicznych w zakładanych terminach wynikało m.in. z błędów projektowych, właściwości rudy ze strefy przejściowej złoża utrudniających proces flotacji, ale także z niedostatecznego nadzoru nad eksploatacją maszyn, urządzeń i instalacji produkcyjnych.

Koszty funkcjonowania kopalni Sierra Gorda są powiększone na skutek przeskalowania instalacji dostarczających wodę i energię elektryczną. Konieczne jest ponoszenie dodatkowych, nieprzewidzianych wcześniej nakładów na ustabilizowanie funkcjonowania zbiornika odpadów poflotacyjnych.

Instalacja przesyłowa zasilająca kopalnię w wodę morską używaną w procesie produkcji (o długości ok. 140 km) oraz linia przesyłowa energii elektrycznej zostały zaprojektowane i wykonane z przepustowością obliczoną na potrzeby przerobu rudy na poziomie 190 tys. t dziennie. Na potrzeby Sierra Gorda został także wybudowany blok energetyczny, a dostawy energii do kopalni w ilości obliczonej dla przerobu 190 tys. t rudy dziennie realizowane są w systemie take or pay (z ang. bierz lub płać). Oznacza to, że przy mniejszym zużyciu energii kopalnia i tak płaci ustaloną wcześniej, stałą stawkę. Dodatkowe koszty spowodowało też przesączanie się wody poza obręb zbiornika odpadów poflotacyjnych. Stwarzało to ryzyko zakazania działalności kopalni przez chilijskie władzy ochrony środowiska.

Do końca 2015 r. minister Skarbu Państwa nie mobilizował KGHM do zwiększenia efektywności projektu Sierra Gorda. Członkowie rady nadzorczej i zarządu KGHM uzyskiwali w latach 2010-2015 skwitowanie Walnego Zgromadzenia Akcjonariuszy. Dopiero w 2016 r. rada nadzorcza KGHM podjęła uchwałę o przeprowadzeniu audytu działalności spółki, w tym jej aktywów zagranicznych, ale nie podsumowała wyników audytu ani nie sformułowała wniosków. Członkowie rady zobowiązani do sporządzenia protokołu z audytu wraz z wnioskami nie potrafili podać przyczyn ich braku.

W 2016 r. wystąpiło ryzyko postawienia w stan natychmiastowej wymagalności zobowiązań spółki zarządzającej kopalnią z tytułu umów finansowania i dostaw energii, których skala przekraczała możliwości Sierra Gorda. KGHM udzielił spółce Sierra Gorda wsparcia w trakcie renegocjowania kluczowych umów. Nowe warunki zmniejszały ryzyko. Wsparcie KGHM polegało też na zatrudnieniu ekspertów, którzy pomogli ustabilizować działanie zbiornika odpadów poflotacyjnych i zażegnać ryzyko naruszania chilijskich przepisów z zakresu ochrony środowiska. NIK zauważa jednak, że interwencja KGHM nastąpiła dopiero w sytuacji awaryjnej, a wcześniej KGHM nie dokonał weryfikacji projektu zbiornika i systemu zrzutu odpadów oraz niedostatecznie nadzorował eksploatację składowiska. NIK zwraca także uwagę, że KGHM ma doświadczenie w eksploatacji tego typu instalacji przemysłowych - zbiornika odpadów poflotacyjnych Żelazny Most, który jest największym obiektem tego rodzaju w Europie.

NIK zaznacza, że długofalowa efektywność projektu Sierra Gorda będzie zależała od poziomu światowych cen miedzi i molibdenu w długim okresie, należy mieć jednak na uwadze, że zarówno miedź jak i molibden charakteryzują się znaczną zmiennością cen.

Mimo dotychczasowych strat projekt Sierra Gorda dysponuje potencjałem wzrostu - czytamy we wnioskach pokontrolnych NIK. Kopalnia analizuje możliwość produkcji miedzi katodowej z rudy tlenkowej odkładanej dotychczas na hałdę. Uruchomienie procesu ługowania i ekstrakcji oraz elektrowydzielania może być źródłem dodatkowych przychodów. Korzyści może także przynieść eksploatacja złóż Pampa Lina i Salvadora zlokalizowanych w pobliżu obecnie eksploatowanego złoża Catabela, o ile ich zasoby i zawartość metalu pozwolą na opłacalną eksploatację.

Obok ustaleń dotyczących inwestycji kontrola stwierdziła, że na skutek rekomendacji ministra Skarbu Państwa Zwyczajne Walne Zgromadzenie Akcjonariuszy KGHM 15 czerwca 2011 r. nie powołało do rady nadzorczej KGHM trzech członków prawidłowo wybranych spośród pracowników KGHM. Stanowiło to naruszenie ustawy o komercjalizacji i niektórych uprawnieniach pracowników.

Jednocześnie NIK dostrzega efekty działań organów KGHM podjętych od 2016 r. z inspiracji nadzorującego wówczas spółkę ministra Skarbu Państwa. Wysiłki te miały na celu zmniejszanie ryzyk zagrażających dalszemu funkcjonowaniu kopalni oraz zmierzały do ograniczenia - a w perspektywie do 2021 r. - do zaprzestania dofinansowywania przez właścicieli działalności Sierra Gorda. Niewątpliwie przejęcie spółki Quadra, a wraz z nią kilku amerykańskich kopalń, ulokowało KGHM w gronie firm o zasięgu globalnym. Ma to wpływ na wizerunek Polski i kombinatu KGHM.

W czasie kontroli członkowie organu zarządzającego i nadzorującego KGHM przedstawiali wątpliwości, a następnie kwestionowali uprawnienia NIK do jej przeprowadzenia. Przez prawie 4 miesiące 2018 r. zaprzestano przekazywania kontrolerom jakichkolwiek materiałów i wyjaśnień na polecenie p.o. prezesa zarządu KGHM. Powrót do przekazywania materiałów nastąpił po zmianie zarządu.

Wnioski pokontrolne NIK
We wnioskach do prezesa Rady Ministrów NIK wzywa do zapewnienia, by cele strategiczne spółek z udziałem Skarbu Państwa, a także sposób ich realizacji były zgodne z polityką państwa. "Instrumenty nadzoru właścicielskiego kreowane przez premiera powinny zapewnić tę zgodność, a ministrowie nadzorujący spółki powinni egzekwować przestrzeganie zasad nadzoru. W przypadku odmowy respektowania obowiązków ministrowie powinni dokonywać zmian personalnych" - czytamy w komunikacie NIK.

Kontrolerzy wnioskują z kolei do KGHM i resortu energii o monitorowanie efektów działalności spółki Sierra Gorda SNC. W przypadku nieuzyskiwania przez nią zakładanej efektywności - zalecają interwencję w celu odzyskania pieniędzy zainwestowanych w uruchomienie projektu Sierra Gorda.

Po opublikowaniu we wtorek, 20 sierpnia, informacji NIK na temat Sierra Gorda, zarząd KGHM Polska Miedź wydał komunikat, w którym zapewnia, że "przyjmuje do wiadomości zawarte w dokumencie informacje i wnioski".

"Władze spółki (mowa o obecnych władzach KGHM - przyp. red.) pragną podkreślić, że od początku swojej kadencji współpracowały z NIK, przekazując tej instytucji wszystkie wymagane prawem dokumenty i informacje" - czytamy w oświadczeniu zarządu.

"Zauważony przez kontrolerów NIK w raporcie, budzący kontrowersje styl transakcji zakupu kopalni Sierra Gorda w 2011 r. przez Zarząd KGHM Polska Miedź kierowany przez ówczesnego prezesa Herberta Wirtha oraz sposób zarządzania tą inwestycją w okresie późniejszym skłonił obecny Zarząd Spółki do wprowadzenia szeregu działań naprawczych.

W efekcie zapoczątkowanego w połowie 2018 r. procesu udało nam się zmierzyć z historycznym wyzwaniem dotyczącym aktywów zagranicznych spółki i istotnie poprawić obecny wynik operacyjny chilijskiej inwestycji. Proces ten będzie kontynuowany w ramach naszej polityki transparentności i efektywności, która jest dziś priorytetem działań Zarządu KGHM Polska Miedź SA" - napisało kierownictwo Polskiej Miedzi.

Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.