Coś tak kruchego, delikatnego, lekkiego i pięknego jak porcelana trudno skojarzyć z górnictwem. Tymczasem bez eksploatacji glin kaolinowych produkcja porcelany nie byłaby możliwa. To z tego surowca tworzy się, a właściwie wypala wszelkie porcelanowe cacka, serwisy i zastawy, będące ozdobą każdego stołu.
Od 200 lat na Śląsku działają fabryki porcelany, których wyroby znane są na całym świecie. O porcelanie i jej niezwykłej historii warto przypomnieć z okazji "Porcelanowego święta Wałbrzycha". Obchodzone ono będzie w dniach 12-15 września. Z tej okazji zorganizowane zostaną wystawy plenerowe, artystyczne, koncerty i warsztaty ceramiczne. To najstarsze w Polsce miasto górnictwa węgla kamiennego jest też stolicą polskiej porcelany.
2 tys. lat temu technikę wypalania porcelany odkryli Chińczycy. Była to najdłużej utrzymana na świecie tajemnica. Została ona ujawniona nie w wyniku zdrady, ale oryginalnego europejskiego odkrycia, którego dokonali w 1710 r. alchemicy elektora saskiego i króla Polski - Augusta II Mocnego. Ponieważ porcelanę ceniono wtedy bardziej niż złoto, toteż jej wytwarzanie objęto ścisłą tajemnicą. W przeciwieństwie do Chin, mimo obostrzeń i rygorów, 10 lat później została ona wykradziona i jej produkcja rozszerzyła się najpierw na Austrię, potem na Śląsk oraz resztę Europy i świata. Po dziś dzień jej posiadanie i używanie jest symbolem wytworności, kultury i prestiżu.
Kaolin
Produktem wietrzenia granitoidów jest kaolin. Niezwykłe właściwości tej łatwo dostępnej i popularnej kopaliny odkryli Chińczycy. Jest to miękka i plastyczna skała barwy na ogół białej. Powstaje ona w wyniku rozkładu jasnych skaleni budujących granity. Proces ten zachodzi w wilgotnym i ciepłym klimacie, produkty rozkładu glinokrzemianów ulegają uwodnieniu. Po zwietrzałym w ten sposób granicie chodzi się jak po materacu, który ugina się pod ludzkim ciężarem. Wystarczy z niego odprowadzić cięższy kwarc, aby nadawał się on do wypalania dowolnych form ceramicznych. Jego eksploatacja jest bardzo łatwa, bo zwietrzała skała jest miękka i zalega na powierzchni ziemi.
Stolica chińskiej porcelany
Jest nią położona w Chinach miejscowość Jingdezhen. Znajduje się ona w prowincji Jixiang, w południowo -wschodnich Chinach, w odległości ok. 500 km na południowy zachód od Szanghaju.
Historycy uważają, że pierwszą porcelanę zaczęto wyrabiać tu jeszcze za czasów dynastii Han (220 -206 przed Chrystusem). Dawniej miejscowość ta nosiła nazwę Xinping lub Changai. Panujący w latach 1004-1007 cesarz Jingde z dynastii Song (960-1280) był szczególnym miłośnikiem porcelany. Powołał on specjalny urząd kontrolujący jej produkcję. Nakazał on porcelanę dostarczaną z tego miasta na dwór cesarski znakować "Jingde" z podaniem daty. Od tego znaku i imienia cesarza miejscowość ta zmieniła nazwę na Jingdezhen. Potrzebny do wytwarzania porcelany kaolin dostarczano z małej wioski Gaoling (Kaoling) położonej w górach o tej samej nazwie.
Skalne wzniesienia w parnym wilgotnym, letnim klimacie szybko ulegały powierzchniowemu wietrzeniu, które w tym przypadku miało postać kaolinizacji. Od tej miejscowości pochodzi też nazwa kaolinu jako tworzywa dla porcelany. Wycięte fragmenty skały kaolinowej przewożono rzeką ok. 40 km do niżej położonego Jingdezhen. Tu udoskonalono kolejne wersje pieców do wypalania i zatrudniano coraz bardziej interesujących i twórczych artystów do zdobienia swoich wyrobów. W XIII w czynnych było tu ponad 300 pieców do wypalania porcelany. Tysiące sztuk eksportowano na Bliski Wschód, do Indii i Azji Południowo-Wschodniej. Za panowania mongolskiej dynastii Yuan (1280-1368) handel porcelaną jeszcze bardziej się zwiększył. Przebywający w tym czasie na dworze cesarzy mongolskich Marco Polo (1275-1292) napisał: "Najpiękniejsze naczynia i talerze z porcelany, duże i małe wykonywane są w dużej ilości... nic piękniejszego nie można znaleźć w żadnym innym mieście. I na wszystkie strony są one bardzo cenione...".
Rozwinięty system żeglugi rzecznej pozwalał na stosunkowo łatwe dostawy porcelanowego towaru do nadmorskich portów w rejonie Kantonu (Quangzhou). Stąd płynęły one na cały świat. Technika starych mistrzów jest tu uprawiana do dzisiaj. Surowiec w Gaoling wydobywano jeszcze do 1964 r. Przez dziesiątki wieków od pierwszego odkrycia złóż kaolinu potem w rejonie tym, a nawet w samym mieście Jingdezhen znaleziono dziesiątki kolejnych złóż kaolinu, co pozwoliło na gigantyczną produkcję porcelany przynajmniej przez kilka następnych wieków. Są one nadal eksploatowane i dostarczają wymaganej ilości kaolinu dla pobliskich firm chińskiej porcelany.
Chiński kaolin
Jak piszą uczeni z Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, złoża chińskiego kaolinu są całkiem inne niż te, które znamy w Europie. Kaolin ten powstał w wyniku przeobrażenia kwaśnych law oraz skał piroklastycznych (osady pyłów wulkanicznych). Jest surowcem nieplastycznym. Stanowi skałę zbliżoną bardziej do kwarcytów (skał powstałych ze sprasowania warstw kwarcowego piasku) niż do kaolinów utworzonych w wyniku kaolinizacji granitoidów. Lepszym określeniem jest dawna nazwa kamień porcelanowy. W górskim terenie odkrywkowa eksploatacja nie zawsze była możliwa.
W samym Gaoliang skałę tę eksploatowano przy pomocy poziomego chodnika (tunelu) wycinanego na zboczu góry o tej samej nazwie. Jest na tyle miękka, że daje się ciąć na "cegły", które w Gaoling ładowano na tratwy i spławiano je rzeką do Jingdezhen. Tam mielono je, używając do tego młynów o napędzie wodnym. Urobek ten przemywano, uzyskując w ten sposób czysty i plastyczny kaolin, który dalej był wykorzystywany do tworzenia wyrobów z porcelany. Prawdopodobnie pozyskiwania kaolinu nie dało się ukryć, bo wyrobisk tych, obok pierwszego w Gaoling, było później jeszcze przynajmniej kilkanaście w najbliższej okolicy. Jednakże wyjątkowa na tym terenie struktura skał zawierająca kaolin była już niepowtarzalna w skali światowej. Zapewne dlatego uważano, że nikt nie posiadając podobnych skał kaolinowych, nie może naśladować chińskich mistrzów. W ten sposób sama natura pozwalała na tak długie zachowanie tajemnicy chińskiej porcelany.
Europejskie, w tym także liczne polskie złoża kaolinu charakteryzują się dużo prostszą budową i łatwiejszym jego pozyskiwaniem. Różnica ta stanowiła barierę do naśladowania Chińczyków, mimo że mają oni złoża trudniejsze i wymagające większej pracochłonności dla uzyskania czystego produktu kaolinowego. Do 1710 r. wszystkim wydawało się, że chińska procedura pozyskiwania kaolinu jest niepowtarzalna. Stereotyp ten skutecznie hamował wszelkie inne poszukiwania surowca dla wytwarzania porcelany. Obecnie na terenie Chin działa ok. 800 odkrywkowych i podziemnych kopalń kaolinu. Wydobywają one rocznie 3 mln t tego surowca.
Odgadł tajemnicę
Odkrycie nastąpiło zupełnie przypadkowo. August II Mocny, który rezydował w Dreźnie, uwielbiał bale, zabawy i artystyczne wyroby oraz kolekcjonował obrazy europejskich mistrzów. Z tego powodu królewska kasa stale była pusta. W tym czasie na jego dworze pojawił się alchemik Fryderyk Boettger, który obiecał, że przy pomocy różnych reakcji chemicznych uzyska złoto. Cała operacja była prowadzona w wielkiej tajemnicy w słynnej twierdzy Königstein. Ponieważ nic z tego nie wychodziło, władca zapewnił alchemika, że zostanie on wkrótce ścięty "złotą gilotyną".
Prace te nadzorował ceramik i mineralog Walter von Tschirnhaus, który podzielił się swoimi kłopotami z alchemikiem. Ten postanowił je rozwiązać, konstruując piec do wypalania, który osiągał wysokie temperatury. Poddana wypaleniu masa kaolinowa uzyskana z pobliskiego złoża Aue w Górach Kruszcowych, zakończyła się wyjęciem z pieca pierwszej porcelany. Opisał to Józef Ignacy Kraszewski w powieści "Hrabina Cosel". Król, widząc to pierwsze dzieło miał według pisarza zawołać: "Tyś wynalazcą, tyś odgadnął ich tajemnicę! - kończył August. - Nim zrobisz złoto, na Boga, rób mi porcelanę!"
Śląski kaolin
Złoża surowców kaolinowych rozwinęły się na znacznym obszarze na przedpolu Sudetów. Obejmują one masywy granitowe Strzegomia-Sobótki, Strzelina i niektóre rejony Gór Sowich i Gór Izerskich. Praktyczne znaczenia ma tylko sześć złóż o łącznych zasobach ok. 59 mln ton kaolinu. Wszystkie położone są w powiecie bolesławieckim. Eksploatowane jest złoże Janina w ilości 94 tys. ton rocznie.
Mimo to import kaolinu ponad pięciokrotnie przekracza wartość jego eksportu. Dziś kaolin wykorzystywany jest nie tylko do wytwarzania porcelany. Ma szerokie zastosowanie w kosmetyce. Działa susząc posypywaną powierzchnię (absorbuje wodę). Zawiera minimalne ilości bakterii. Jest nietoksyczny i obojętny dla skóry. Powszechnie wykorzystywany jest jako puder do zasypek dziecięcych, a także jako wypełniacz do kremów kosmetycznych. Z kaolinu jako z wybielacza korzysta też przemysł papierniczy.
Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
A może zastanówmy się co zrobić, by twórcy i inni rzemieślnicy mogli korzystać z pozabilansowych zasobów gliny. Glina nagle przestała być kopaliną pospolitą i aby się do niej dobrać - nie sposób. Zamiast pisać historie Chińczykom - może by coś zrobić, by można było łatwiej sięgać po surowiec do produkcji ceramiki. Sami siebie niszczymy utrudniając dostęp do własnych zasobów. A bezrobocie rośnie... Może stworzyłby się front ludzi dobrej woli którzy doprowadziliby do takiej liberalizacji prawa górniczego i geologicznego by można było założyć warsztat ceramiczny na własnej ziemi z własną małą kopalnią. Glinę wydobywałoby się na własny użytek. . . Czy to aż takie skomplikowane... ? Nie wymaga to tak na prawdę ustaleń i dostosowania do norm unijnych. A poszkodowanym pewnie byłby tylko jakiś moloch międzynarodowy który na tym cicho trzyma łapę. Na pewno nie skarb państwa. Należałoby się tylko otrząsnąć z legislacyjnego zamroczenia . . . I na prawdę zliberalizować przepisy. Żeby z nas się inni nie śmiali, że w Polsce to garncarz musi mieć kwalifikacje sztygara zmianowego . . .