Zielona transformacja nie jest prostym wyborem między węglem a wiatrakami

Rozmowa z prof. dr hab. inż. CELINĄ M. OLSZAK, Rektorem Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, przewodnicząca Rady Nadzorczej Polskiej Grupy Górniczej

W jednym z felietonów Pani Profesor pisze, że na Śląsku węgiel był nie tylko surowcem, ale fundamentem życia społecznego, gospodarczego i kulturowego. Dziś Śląsk wchodzi w nowy rozdział - zieloną rewolucję. Czy jesteśmy na nią gotowi? Jak sprostać wyzwaniom tej transformacji?

Transformacja energetyczna, w której centrum znajduje się Śląsk, to nie jednorazowe zdarzenie, lecz złożony oraz wieloletni proces, którego celem jest przekształcanie struktur gospodarczych, społecznych i kulturowych regionu. Raporty OECD i Komisji Europejskiej podkreślają, że skuteczność takich przemian zależy od utrzymania równowagi między celami klimatycznymi, rozwojem gospodarczym a bezpieczeństwem społecznym. Ważne jest, aby dyskusja o przyszłości nie sprowadzała się do technologicznego sporu, ale obejmowała refleksję nad tym, jak gospodarka może harmonijnie współistnieć z potrzebami ludzi i środowiska.

Zielona transformacja nie jest prostym wyborem między węglem a wiatrakami. To zmiana sposobu myślenia o gospodarce - tak, aby rozwijała się w sposób zrównoważony, bezpieczny dla środowiska i sprawiedliwy wobec ludzi oraz przyszłych pokoleń. Śląsk przez dekady rozwijał się w oparciu o węgiel - to element naszej tożsamości i historii, którego nie da się wymazać. Dziś stoimy jednak przed wyzwaniem zbudowania nowego modelu rozwoju, w którym tradycja i doświadczenie górnicze nie są odrzucane, lecz twórczo przekształcane.

Czy jesteśmy gotowi? W sensie mentalnym, wydaje mi się, że coraz bardziej, bo zaczynamy rozumieć, że zmiana jest nieunikniona i może być szansą. Natomiast w sensie instytucjonalnym potrzebujemy stabilnych mechanizmów, długofalowej strategii i współpracy między samorządami, uczelniami i biznesem. Jak wskazuje raport OECD z 2023 roku o sprawiedliwej transformacji, regiony górnicze osiągają najlepsze wyniki wtedy, gdy łączą politykę klimatyczną z aktywną polityką społeczną i inwestycjami w edukację.

Na czym powinna się opierać transformacja regionu?

Historia transformacji przemysłowych w Europie - od niemieckiego Zagłębia Ruhry po francuskie Nord-Pas-de-Calais - pokazuje, że powodzenie takich procesów zależy od jednoczesnego inwestowania w gospodarkę, kapitał społeczny, tożsamość i instytucje. Komisja Europejska w raporcie „Coal Regions in Transition” (2023) wyraźnie podkreśla, że tam, gdzie te elementy są harmonijnie połączone, transformacja prowadzi nie tylko do redukcji emisji, ale także do tworzenia nowych miejsc pracy i podnoszenia jakości życia mieszkańców.

Uważam, że jeśli transformacja Śląska miałaby przynieść trwałe efekty, powinna opierać się na czterech wzajemnie uzupełniających się filarach. Po pierwsze, kapitał ludzki, czyli inwestycje w rozwój kompetencji przyszłości, systemowe programy przekwalifikowania i wspieranie edukacji przez całe życie. Po drugie, gospodarka innowacyjna, oparta na technologiach niskoemisyjnych, cyfryzacji, zielonej energii i nowoczesnych modelach biznesowych. Po trzecie, tożsamość i dziedzictwo kulturowe, które nie powinny być odrzucone, lecz twórczo włączone w budowę nowego wizerunku regionu. Po czwarte, sprawne i odpowiedzialne instytucje, które prowadziłyby proces zmian w sposób przewidywalny, partnerski i z troską o mieszkańców, a nie wyłącznie w logice wskaźników czy budżetów projektowych.

Podczas wielu konferencji powtarza się, że w centrum przemian powinien stać człowiek. Transformacja nie może się odbywać kosztem mieszkańców, jak to miało miejsce choćby w Wałbrzychu. Jak uniknąć tych błędów?

Doświadczenia z lat 90., szczególnie w Wałbrzychu, stały się w raportach OECD i Banku Światowego symbolem transformacji pozbawionej mechanizmów społecznej ochrony. Brak alternatywy zawodowej, wsparcia psychologicznego i planu dla całego regionu doprowadził tam do głębokich kryzysów gospodarczych i społecznych. Współczesna koncepcja „just transition” zakłada, że zmiana gospodarcza nie może pozostawiać nikogo w tyle i musi obejmować kompleksowe działania wspierające mieszkańców.

Historia Wałbrzycha jest bolesną lekcją. Pokazuje, że likwidacja kopalń bez alternatywy, bez planu i wsparcia społecznego, prowadzi do długotrwałych traum oraz degradacji. Dlatego dziś mówimy o sprawiedliwej transformacji, czyli takiej, w której nikt nie zostaje sam. To oznacza nie tylko pomoc socjalną, ale przede wszystkim stworzenie realnych szans na nowe życie zawodowe i społeczne. Potrzebne są programy, które będą reagować na lokalne potrzeby, nie centralne schematy. Transformacja musi być osadzona w lokalnej rzeczywistości i być współtworzona przez samych mieszkańców.

Hiszpania, Francja, Niemcy – te kraje mają doświadczenie transformacji i zamykania kopalń. Czy udało im się to, bo znalazły nową tożsamość?

Analizy European Commission Joint Research Centre pokazują, że regiony przemysłowe, które odniosły sukces w transformacji, potrafiły nadać sobie nową, spójną tożsamość gospodarczą i społeczną. W Zagłębiu Ruhry proces ten trwał kilkadziesiąt lat i obejmował inwestycje w kulturę, naukę oraz rewitalizację przestrzeni miejskich. Podobne podejście zastosowano w hiszpańskiej Asturii czy francuskim Nord-Pas-de-Calais, gdzie zmiana nie ograniczała się do gospodarki, ale dotyczyła też symboli, narracji i poczucia wspólnoty. Innymi słowy, we wszystkich tych działaniach tożsamość była kluczem. Niemcy w Zagłębiu Ruhry potrafili przekuć region przemysłowy w przestrzeń innowacji, kultury i nauki. Hiszpania postawiła na sektor usług, turystykę i energię odnawialną. Francja - na przemysły kreatywne i lokalną przedsiębiorczość. Niezwykle istotne było to, że mieszkańcy czuli się autorami tych przemian, nie narzucano im ich z góry. W tych krajach transformacja nie polegała tylko na likwidacji starych zakładów, ale na budowaniu nowego sensu istnienia regionów. To lekcja, z której Śląsk również może skorzystać, oczywiście, w oparciu o własne zasoby i wartości.

Od lat mówi się, że liderem zmian powinien być trójkąt: uczelnie, samorządy i przemysł. Jak w tych procesach odnajdują się dziś nasze uczelnie?

W literaturze poświęconej rozwojowi regionalnemu często przywołuje się tzw. model potrójnej helisy (triple helix), opisujący współpracę uczelni, administracji publicznej i biznesu jako warunek powodzenia innowacji oraz transformacji gospodarczych. Raport EUA „Universities and the Green Transition” (2023) wskazuje, że szkoły wyższe, które aktywnie angażują się w procesy transformacyjne, przyspieszają wdrażanie nowych rozwiązań o średnio 30–40% w stosunku do regionów, gdzie uczelnie są jedynie biernymi obserwatorami. W tym kontekście rola uczelni na Śląsku staje się nie tylko edukacyjna, lecz również strategiczna jako ośrodków wiedzy, prognoz i dialogu społecznego. Zatem uczelnie wyższe mają dziś szczególną rolę do spełnienia. Są miejscem generowania wiedzy, prognozowania przyszłości, edukowania społeczeństwa i budowania mostów między nauką a praktyką. Powinny działać nie tylko jako „dostawcy kadr”, ale jako aktywni współtwórcy strategii transformacyjnych. Na Uniwersytecie Ekonomicznym w Katowicach mamy świadomość, że transformacja musi być oparta na danych, analizach, modelach rozwoju i to właśnie staramy się dostarczać. Jednocześnie wspieramy lokalne społeczności i samorządy w planowaniu oraz ocenianiu skutków decyzji strategicznych. Naszym celem jest wzmocnienie sprawczości regionu.

Przykładem zmian na uczelniach jest powstające na UE Katowice Centrum Ekonomii Zmian Klimatu. Skąd pomysł na ten projekt?

Zmiany klimatyczne są coraz częściej analizowane nie tylko w kontekście środowiskowym, ale także ekonomicznym i społecznym. Raporty IPCC (2023) oraz European Environment Agency wskazują, że regiony przemysłowe, w tym te oparte na wydobyciu węgla, są szczególnie wrażliwe na skutki klimatu, zarówno w wymiarze gospodarczym, jak i społecznym. Powstanie wyspecjalizowanych ośrodków badawczych, takich jak centra ekonomii zmian klimatu (CEZK), staje się w Europie standardem, wspierającym samorządy i przedsiębiorstwa w adaptacji do nowych warunków.

Pomysł powstania na naszej uczelni CEZK narodził się z obserwacji, że zmiany klimatu i transformacja energetyczna wymagają nowego podejścia ekonomicznego – takiego, które uwzględnia nie tylko wzrost gospodarczy, ale też kwestie środowiskowe, społeczne i kulturowe. CEZK ma być przestrzenią badań, refleksji i dialogu nad tym, jak regiony pogórnicze mogą odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Skupiamy się nie tylko na Śląsku, ale też na regionach Czech i Słowacji, ponieważ wyzwania są wspólne, a współpraca ponadgraniczna może przynieść trwałe efekty. CEZK to nie tylko projekt naukowy, to nasz wkład w sprawiedliwą transformację Europy Środkowej.

Z projektu Białej Księgi Transformacji wynika, że do 2040 r. może zniknąć nawet 100 tys. miejsc pracy. Co może być nowym przemysłem i nową tożsamością Śląska?

Analiza Białej Księgi Transformacji (2023) wskazuje, że do 2040 roku w Polsce może ubyć od 70 do 100 tys. miejsc pracy w sektorze górnictwa i branżach powiązanych. Doświadczenia innych regionów górniczych pokazują, że odpowiedzią na tak duże zmiany nie jest zastąpienie jednego przemysłu drugim, lecz stworzenie zróżnicowanego ekosystemu gospodarki, opartego na kilku dynamicznych sektorach. Kluczowe jest również budowanie nowej tożsamości regionu, takiej, która łączy historię z ambicją bycia liderem przyszłości. Innymi słowy, nie chodzi o jeden nowy przemysł, chodzi o ekosystem przemysłów przyszłości. Śląsk może rozwijać zieloną energetykę, w tym wodór, biogaz, energetykę prosumencką. Może rozwijać sektor technologii cyfrowych, automatyzacji, przemysłów czasu wolnego, ochrony zdrowia i usług senioralnych. Widzimy też potencjał w gospodarce cyrkularnej i sektorze edukacji. Bardzo ważne, aby naszą nową kompetencją stała się zdolność do zarządzania zmianą: odpowiedzialną, racjonalną, z poszanowaniem ludzi i dziedzictwa. Wierzę, że Śląsk może stać się europejskim liderem sprawiedliwej transformacji. Mamy ku temu wszystko: wiedzę, doświadczenie, kapitał społeczny i co najważniejsze, wolę zmiany.

Jeśli chcesz mieć dostęp do artykułów z Trybuny Górniczej, w dniu ukazania się tygodnika, zamów elektroniczną prenumeratę PREMIUM. Szczegóły: nettg.pl/premium. Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.