200 lat temu urodził się Ignacy Łukasiewicz - farmaceuta, pionier górnictwa i przemysłu naftowego, patriota, społecznik i filantrop

- Łukasiewicz stał się przemysłowcem naftowym, który potrafił połączyć działalność przemysłową z działalnością publiczną i społeczną. I takim pozostał do końca życia – mówi w rozmowie z portalem netTG.pl Gospodarka i Ludzie Jan Sęp, asystent muzealny w Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego im. I. Łuksiewicza w Bóbrce.

Muzeum działa już 60 lat. Jaki jest bilans tego okresu?
Wszystko zaczęło się w latach 50. XX w., kiedy to grupa pasjonatów, miłośników przemysłu naftowego, nafciarzy postanowiła ocalić od zapomnienia spuściznę po Ignacym Łukasiewiczu i zachować dla przyszłych pokoleń pamięć o tym, że właśnie tutaj, w Bóbrce, narodził się przemysł naftowy. Nie ulega wątpliwości, że kopalnia Bóbrka założona w 1854 r. jest najstarszą na świecie. Nic więc dziwnego, że właśnie tutaj zostało zlokalizowane i działa Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego im. Ignacego Łukasiewicza. Wśród zgromadzonych tu eksponatów wiele pamięta czasy Ignacego Łukasiewicza. Można wymienić tu istniejące do dzisiaj kopanki (ręcznie kopane studnie w celu poszukiwania i eksploatacji ropy naftowej) z pierwszych lat istnienia kopalni, a więc z lat 50. i 60. XIX w., szczególnie kopanki Franek i Janina, z których do dnia dzisiejszego wydobywa się ropę naftową, zabytkowe budynki warsztatu (1864 r.) i kuźni kopalnianej (1856 r.), czy też „Dom Łukasiewicza” z roku 1865.

Użyłem cudzysłowu, ponieważ nazwa tego budynku może sugerować, że Łukasiewicz tutaj mieszkał, ale był to budynek wybudowany przez Łukasiewicza, służący do prowadzenia ruchu kopalni i spełniał rolę budynku administracyjnego. Do cennych zabytków należy także budynek kotłowni z 1867 r. oraz budynki kieratów pompowych z lat 60. i 70. XIX w. Wspomnieć też należy o pamiątkowym obelisku ufundowanym przez Łukasiewicza w 1872 r. z kamienną tablicą, na której wyryto napis: „Dla utrwalenia pamięci założoney kopalni oleyu skalnego w Bóbrce, w r. 1854. Ignacy Łukasiewicz”.

Dlaczego muzeum powstało akurat w Bóbrce?
Muzeum to nie mogło być zlokalizowane nigdzie indziej jak w miejscu, gdzie narodził się przemysł naftowy, w miejscu, które jest jego kolebką. Oczywiście ropa naftowa zarówno tu, jak i w innych częściach świata, znana była od wieków. Stosowano ją jako środek do konserwacji drewna, smarowania osi wozów, czy nawet jako pewnego rodzaju środek medyczny. Ale dopiero Łukasiewicz potrafił wykorzystać ropę naftową jako materiał wyjściowy do produkcji nafty, która była wspaniałym paliwem do wynalezionej przez niego lampy naftowej. Pierwsze metody pozyskiwania ropy naftowej, to po prostu zbieranie jej z powierzchni ziemi w miejscach naturalnych wycieków. W chwili gdy Łukasiewicz wraz z Tytusem Trzecieskim założyli pierwszą w świecie spółkę naftową i kopalnię ropy naftowej, taki sposób eksploatacji nie zapewniał im wystarczających ilości surowca. Pierwszy pomysł na zwiększenie produkcji, to była prosta pułapka w postaci rowu o długości 100 metrów, szerokości 2 i głębokości ok. 1 metra. Woda z okolicy ściekała do tego rowu, razem z wodą ropa, a ponieważ gęstości obu płynów są różne, ropa pływała zawsze po wierzchu, skąd łatwo ją było zebrać. Ta metoda także nie dostarczała odpowiednich ilości ropy.

Nastała era kopanek - studni ręcznie kopanych w celu poszukiwania, a później eksploatacji ropy. Kopanki miały przekrój kwadratu o boku 1,2 m, ściany cembrowane były deskami w celu zabezpieczenia przed obsypywaniem się ziemi i napływem wody, a najgłębsze z nich sięgały 250 m. Nie będę tu szczegółowo opisywał tej technologii, można tylko stwierdzić, że była to bardzo ciężka i niebezpieczna praca, a wielu kopaczy nigdy nie powróciło do domu.

Postęp techniczny widoczny był także w tej młodej dziedzinie przemysłu, bo już po kilku latach w 1862 r. w Bóbrce wprowadzono ręczne wiercenia udarowe, który uczyniło tę pracę bardziej bezpieczną i wydajną. Po następnych 10 latach w 1872 r. wprowadzono tu wiercenia udarowe metodą linową, tzw. wiercenie pensylwańskie, a do napędu wiertnicy wykorzystano lokomobilę. Następnym etapem rozwoju było wprowadzenie wiercenia tzw. metodą kanadyjską, w której wiercono udarowo na żerdziach.

Jak funkcjonujecie w czasie pandemii?
Większość eksponatów zgromadzonych w Muzeum zlokalizowana jest na wolnym powietrzu. Tak naprawdę w 2020 r. byliśmy nieczynni praktycznie przez 1 miesiąc - w kwietniu, potem takie miejsca jak to nie były już tak restrykcyjnie traktowane w czasie lockdown’u, można było nas odwiedzać. Ale były inne przeszkody, w postaci nieczynnych biur podróży, zdalnej nauki w szkołach, obowiązkowej kwarantanny, co spowodowało, że nie było wycieczek grupowych, szkolnych czy też indywidualnych turystów. Oczywiście odbiło się to na liczbie osób odwiedzających nasze Muzeum. Porównując liczbę zwiedzających w 2019 r. (ponad 48 tys.) i w 2020 r. (ponad 22 tys.) widać wyraźny spadek. W związku z ograniczeniami w wyjazdach zagranicznych Polacy zaczęli odkrywać piękno krajowych miejsc, co uwidoczniło się także u nas. W roku 2021 r. odwiedziło nas blisko 40 tys. turystów. Ogółem, od początku istnienia Muzeum odwiedziło ok. 1,25 mln tysięcy turystów.

W październiku 2021 r. Sejm RP ustanowił rok 2022 Rokiem Ignacego Łukasiewicza, który jest patronem Muzeum. W tym roku przypada 200. rocznica jego urodzin i 140. rocznica śmierci. Czym szczególnym się zasłużył, że jest nazywany Wielkim Polakiem?
Łukasiewicz to z wykształcenia farmaceuta, pionier górnictwa i przemysłu naftowego, patriota, społecznik i filantrop. Urodził się 8 marca 1822 r. w Zadusznikach k. Mielca. Rodzicami jego byli Józef i Apolonia ze Świętlików. Ojciec Łukasiewicza był powstańcem kościuszkowskim, a w domu, jako relikwie rodzinne, traktowane były jego szabla insurekcyjna i pierścień z napisem „Ojczyzna swemu obrońcy”. W 10. roku życia rozpoczął naukę w gimnazjum Ojców Pijarów w Rzeszowie. Pogarszająca się sytuacja materialna rodziców zmusiła go do zaniechania edukacji i po ukończeniu czterech klas gimnazjalnych w 1836 r. rozpoczyna pracę w aptece Antoniego Swobody w Łańcucie. Po odbyciu 4-letniej nauki zawodu zdał pomyślnie w 1840 r. egzamin tyrocynalny, który pozwolił mu awansować na pomocnika aptekarskiego. W 1841 r. przeniósł się do Rzeszowa i rozpoczął pracę w aptece obwodowej Edwarda Hübla.

Dom Łukasiewiczów w Rzeszowie oraz apteka Hübla były miejscem jego pracy konspiracyjnej. Pierwsze związki Łukasiewicza z ruchem narodowowyzwoleńczym sięgały czasów jego praktyki w Łańcucie, natomiast w lipcu 1845 r. nawiązał z nim kontakt Edward Dembowski, który zaprzysiągł go jako agenta Centralizacji Towarzystwa Demokratycznego Polskiego na Rzeszów i zobowiązał do przygotowania powstania w Rzeszowie i okolicy. Niestety, do powstania jednak nie doszło, ponieważ władze austriackie wykryły spisek, Łukasiewicz 19 lutego 1846 r. został aresztowany i osadzony w więzieniu w Rzeszowie, a później we Lwowie w ciężkim więzieniu „u Karmelitów”. Nie załamał się, przyjął, tak jak i inni aresztowani, taktykę zaprzeczania wszystkim zarzutom, w związku z czym śledztwo w jego sprawie umorzono z braku dowodów, a 23 sierpnia 1847 r. sąd karny zamknął postępowanie. Po zatwierdzeniu tego wyroku przez sądy wyższej instancji, m.in. Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości w Wiedniu, 27 grudnia 1847 r. zwolniono go z więzienia, a na miejsce zamieszkania wyznaczono Lwów z obowiązkiem zamieszkania u swojego brata Franciszka i meldowania się na policji. Przez ponad pół roku szukał pracy. Dopiero 15 sierpnia 1848 r. otrzymał ją w charakterze pomocnika aptekarskiego w lwowskiej aptece „Pod Gwiazdą”. Była to znana w całej Galicji wzorowo prowadzona apteka, należąca do Piotra Mikolascha, z dobrze rozbudowanym laboratorium. Z posiadanym wówczas wykształceniem i uprawnieniami aptekarskimi Łukasiewicz musiałby pozostać tylko na stanowisku pomocnika aptekarskiego, co nie odpowiadało jego ambicjom. Dlatego też podjął starania o rozpoczęcie studiów, ale jako były więzień z zakazem opuszczania Lwowa, spotkał się z odmową ze strony Gubernium Lwowskiego. Dopiero poparcie Mikolascha umożliwiło mu wyjazd do Krakowa i rozpoczęcie w 1850 r. studiów farmaceutycznych na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Studia ukończył na Uniwersytecie Wiedeńskim, gdzie 30 lipca 1852 r. złożył pracę pod tytułem „Baryta et Anilinum” i uzyskał tytuł magistra farmacji.

Po studiach wrócił do Lwowa, do apteki „Pod Gwiazdą”. Tu zaczął interesować się ropą naftową i możliwościami jej przerobu. Wspólnie z Janem Zehem, zatrudnionym także w aptece Mikolascha, poza swoimi zawodowymi obowiązkami, rozpoczęli pracę nad destylacją ropy naftowej. Po wielu próbach opracowali metodę destylacji frakcjonowanej ropy, otrzymując naftę. Poszukując sposobu wykorzystania otrzymanego destylatu Łukasiewicz dokonał kolejnego epokowego wynalazku – lampy naftowej. Lwowski blacharz Adam Bratkowski według pomysłu i wskazówek Łukasiewicza w 1853 r. skonstruował pierwszą lampę, w której zastosował naftę jako paliwo do oświetlenia. Pierwsze na świecie lampy naftowe zapłonęły w pomieszczeniach apteki Mikolascha już w marcu 1853 r., natomiast 31 lipca 1853 r. zostały wykorzystane po raz pierwszy dla oświetlenia sali operacyjnej szpitala miejskiego przy ul. Łyczakowskiej we Lwowie, co pozwoliło doktorowi Zaorskiemu przeprowadzić pierwszą operację po zmroku. Datę tą można śmiało traktować jako dzień narodzin przemysłu naftowego. Na przełomie lat 1853/1854 Łukasiewicz przeniósł się do Gorlic, gdzie w 1854 r., doszło do spotkania między nim, a właścicielem ziemskich z Polanki, Tytusem Trzecieskim.

Jakie to miało znaczenie dla Łukasiewicza i rozwoju przemysłu naftowego?
Patrząc z perspektywy lat, spotkanie to miało historyczne znaczenie dla światowego przemysłu naftowego, ponieważ jego efektem było powstanie pierwszej kopalni ropy naftowej w Bóbrce w 1854 r. oraz zawiązanie z Tytusem Trzecieskim pierwszej na świecie spółki naftowej, do której w późniejszym okresie przystąpił Karol Klobassa, właściciel m.in. Bóbrki. Naftowe interesy wspólników nie szły początkowo najlepiej, ale już 1855 r. w kopance Wojciech natrafiono na tak duży przypływ „oleju skalnego”, że rok później Łukasiewicz wybudował w Ulaszowicach k. Jasła, na terenach należących do brata Tytusa, destylarnię naftową, uznawaną przez wielu za pierwszą w świecie.

Około 1861 r., na podstawie dżentelmeńskiej umowy, powstała kolejna spółka Łukasiewicz – Trzecieski – Klobassa. Trzecieski zainwestował w spółkę wkład pieniężny, Klobassa ofiarował teren pod kopalnię, a Łukasiewicz objął kierownictwo całego przedsięwzięcia. W tym też czasie Łukasiewicz staje się przemysłowcem naftowym, który potrafił połączyć działalność przemysłową z działalnością publiczną i społeczną. I takim pozostał do końca życia. Zmarł 7 stycznia 1882 roku w Chorkówce na skutek ciężkiego zapalenia płuc. Pochowany został na cmentarzu w Zręcinie.

Czy zaliczałaby go pan do największych polskich wynalazców?
Nie ulega wątpliwości, że jest to wybitna postać. Twórca przemysłu naftowego, wynalazca lampy naftowej, człowiek, który „dał ludziom światło”, co było jego dewizą życiową. Musimy pamiętać także o tym, że to dzięki niemu i odkryciu metody frakcjonowanej destylacji ropy naftowej przemysł naftowy się rozwinął. Nie wyobrażamy sobie przecież dzisiaj życia bez samochodu, samolotu itp. udogodnień. A benzynę jako paliwo poznano dopiero w latach 80. XIX wieku. Wynalazek Łukasiewicza pchnął świat do przodu i zmienił jego oblicze, na takie, jakie dziś znamy.

Łukasiewicz był z wykształcenia farmaceutą, a stał się specjalistą w zakresie ropy naftowej Przyjeżdżali do niego nafciarze z dalekiej Ameryki, by się doradzić. Skąd ten jego fenomen?
Po ukończeniu studiów, jako magister farmacji, pracował jeszcze w aptece, ale jego zainteresowania skierowane były na ropę naftową, jej przerób, doskonalenie metod jej poszukiwania i destylacji. Kopalnia w Bóbrce, której był dożywotnim dyrektorem, słynęła nie tylko w ówczesnej Galicji z doskonałej organizacji pracy i była wzorem dla innych kopalń. Nic więc dziwnego, że podobno wysłannicy samego Rockefellera złożyli mu wizytę, chcąc zapoznać się z jego metodami pracy, produkcją ropy i jej destylacją. Oczywiście pokazał im kopalnię, swoją rafinerią w pobliskiej Chorkówce, opisał procesy technologiczne, nie żądając za to zapłaty. Jemu zależało przede wszystkim na tym, żeby dzielić się swoją wiedza ze wszystkimi, po prostu po to, aby ludziom żyło się lepiej.

Pod życia Łukasiewicz stał się działaczem społecznym i filantropem.
Łukasiewicz miał we krwi niesienie dobra. Nic więc dziwnego, że był społecznikiem i filantropem. Nie ulega wątpliwości, że był bardzo bogatym człowiekiem. Ale swoim bogactwem potrafił dzielić się z innymi. Mawiano, że drogi w krośnieńskim brukowane były guldenami Łukasiewicza. Na własny koszt wybudował szkołę w Chorkówce, a wspólnie z Klobassą szkoły w Zręcinie, Bóbrce i Żeglcach. Na własny koszt zaopatrywał wszystkie okoliczne świątynie w lampy naftowe i naftę.

Pośród jego licznych zasług wymienić można również fakt, iż w1876 r. wybrany został posłem na Sejm Krajowy. W tym samym roku założył pierwsze w Polsce „Kasy Brackie” oraz „Kasy Gminne”, które udzielały bezprocentowych, krótkoterminowych pożyczek, co pozwoliło miejscowej ludności uniezależnić się od lichwiarzy. Był inicjatorem powstania i pierwszym prezesem Krajowego Towarzystwa Naftowego, członkiem Rady Powiatowej w Krośnie, społecznikiem i dobroczyńcą, a także kolatorem budowy kościoła w Zręcinie. W uznaniu zasług i ofiarności przyznano Łukasiewiczowi order „św. Grzegorza”, oraz godność szambelana papieskiego z prawem noszenia insygniów. Miasta Jasło i Krosno przyznały mu honorowe obywatelstwa

W swojej nazwie muzeum jest także człon gazowy. Podkarpacie jest ciągle, obok ropy naftowej, największym ośrodkiem wydobycia gazu. Jaka duże jest jego znaczeniu w zbiorach muzealnych?
Nie sposób rozdzielać przemysłu naftowego na część związaną z ropą naftową i gazem ziemnym, który od narodzin przemysłu naftowego towarzyszył ropie, ale w początkowym okresie był produktem niebezpiecznym, stwarzającym zagrożenie dla prowadzonych prac poszukiwawczych i eksploatacyjnych. Dopiero w późniejszym okresie doceniono jego znaczenie. Nic więc dziwnego, że muzeum nosi nazwę „Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego”.

Na terenie muzeum znajdują się również eksponaty związane z eksploatacją gazu ziemnego. Zorganizowana jest także specjalna sala gazownicza, gdzie przy pomocy multimediów można zapoznać się z całym procesem poszukiwania i eksploatacji gazu ziemnego, od prac geologów i geofizyków, poprzez wiercenie, prace związane z zagospodarowaniem nowo odkrytego złoża gazu, jego przesyłem i dystrybucję do finalnego odbiorcy.

Muzeum w Bóbrce to wyjątkowe miejsce na skalę światową...
Na pewno jest to wyjątkowe miejsce, unikalne na skalę światową. Zgromadzone tu eksponaty w postaci urządzeń, maszyn, narzędzi, czy też zbiory biblioteczne świadczą o historii przemysłu naftowego i jego rozwoju. Tutaj w Bóbrce, można zajrzeć do wnętrza Ziemi, do kopanki Franek, zobaczyć jak wygląda „czarne złoto” i poczuć jego zapach. Można cofnąć się w czasie prawie 170 lat i pospacerować śladami samego Łukasiewicza i pierwszych nafciarzy, którzy tworzyli ten przemysł. Tu się wszystko zaczęło, a wydobycie ropy naftowej prowadzone jest do dzisiaj, nieprzerwanie od 1854 r. Proszę mi wierzyć, że nie ma takiego drugiego miejsca na świecie.

Może jeszcze nie jest ono tak szeroko znane, ale mamy nadzieję, że wkrótce się to zmieni. W 2018 r- XIX-wieczna część Kopalni Ropy Naftowej Bóbrka zastała uznana za „Pomnik historii”. Wszystkie wydarzenia bieżącego rok ogłoszonego „Rokiem Łukasiewicza” związane z 200. rocznicą jego urodzin odbywają się pod auspicjami UNESCO, a wspomniana wcześniej, najstarsza część kopalni ma duże szanse być wpisaną na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.