Kto dziś na Wigilię gotuje siemieniotkę albo moczkę? Gdzie można spotkać kolędników z turoniem i gwiazdą? Wbrew pozorom stare śląskie zwyczaje wcale nie odeszły w zapomnienie. Bożena Donnerstag, etnograf z Muzeum Historii Katowic, sama przyznaje, że na wigilijnym stole, który przygotuje, moczki na pewno nie zabraknie.
Boże Narodzenie w śląskich domach jest wyjątkowo zróżnicowane. Niektórzy badacze twierdzą wręcz, że nasze święta należą do najbarwniejszych i najbardziej urozmaiconych w Polsce.
Od ponad 200 lat na Śląsk zewsząd przybywali ludzie w poszukiwaniu pracy. Do rosnącej w siłę przemysłowej aglomeracji przywozili swoje zwyczaje. Nie wszystkie dały się łatwo dostosować do nowych, miejskich warunków. Karmienie domowych zwierząt żółtym lub zielonym opłatkiem, wkładanie siana pod obrus - to najbardziej charakterystyczne elementy dawnych zwyczajów, które przetrwały do dziś.
Dzień wyjątkowy
Dniem o wyjątkowo nastrojowym charakterze w całej dorocznej obrzędowości była i jest Wigilia Bożego Narodzenia. Kiedyś przypisywano jej znaczenie symboliczne. Liczył się sposób zachowania, a nawet gesty. Odzwierciedlało to najlepiej przysłowie: "Jakiś w Wigilię, takiś cały rok". Nie wolno było rąbać drewna, gdyż przez kolejnych 12 miesięcy bolałaby głowa, ani wbijać gwoździ, aby nie bolały zęby.
Czy dziś nie jest podobnie?
- Jak najbardziej. W Wigilię nie należy zwyczajowo prać, wieszać bielizny ani też podejmować się większych prac domowych. W tym dniu zwykle bardziej uważamy na siebie, staramy się być mili dla innych i wierzymy, że sianko pod obrusem zapewni nam pomyślność w nadchodzącym roku. Bywamy również przesądni. Wielu z nas uważa, iż niespodziewana wizyta obcego gościa w Wigilię zwiastuje nieszczęście. Inni uważają, że pierwszym wigilijnym gościem, który przekroczy próg domu, powinien być mężczyzna. To z kolei wróży pomyślność w nadchodzącym roku. Zwyczaj przygotowywania dodatkowego nakrycia dla niespodziewanego gościa jest jednak powszechny - zauważa Bożena Donnerstag.
Wigilijne smakołyki
O różnorodności tradycji bożonarodzeniowych najlepiej jednak świadczą kulinaria. W wielu śląskich domach zachowały się zwyczaje z okresu międzywojennego. Krystyna Kowol z Radzionkowa nie wyobraża sobie wieczerzy wigilijnej bez siemieniotki i moczki.
- W domu mojej mamy przygotowywana była w przeddzień Wigilii, ponieważ należało wcześniej zemleć kaszę jaglaną na mąkę. Szykując siemieniotkę, najpierw gotowano ziarna konopi, potem ziarno tłuczono i przecierano z wodą nawet pięciokrotnie. Konopną polewkę stawiano na piecu, zasypywano zmieloną kaszą jaglaną i gotowano. Na talerz nakładano ugotowaną na sypko kaszę tatarczną - odmianę kaszy gryczanej - i zalewano gorącą siemieniotką. Kiedyś uważano, że ziarna prosa, tatarki i konopi miały siłę magiczną i wróżyły powodzenie. Dziś trudno w to wierzyć, ale tradycja pozostała - tłumaczy gospodyni.
Moczka jest obok siemieniotki jedną z najstarszych śląskich wigilijnych potraw obrzędowych. Pierwotnie był to gęsty sos na zasmażce z dodatkiem czosnku, gruszki, grzybów i piernika. Dziś przygotowuje się go według bardziej uproszczonej receptury - z piernika i ciemnego piwa. Z kolei na wielu bytomskich stołach króluje kutia. Przywieźli ją na Śląsk repatrianci ze Wschodu.
- Smakołyki naszych babć coraz częściej ustępują miejsca innym specjałom, takim jak barszcz z uszkami. Przede wszystkim dlatego, że prościej go przygotować i jest równie smaczny. Grzybową nie pogardzą mieszkańcy pogranicza. Własną tradycję bardzo sobie cenią - opowiada Bożena Donnerstag.
Opłatek i kolędnicy
Z pewnością jedynym wspólnym elementem wigilijnego stołu wszystkich mieszkańców naszego regionu jest bielusieńki opłatek, którym tradycyjnie przełamujemy się, zasiadając do wigilijnej wieczerzy. Ale istnieje jeszcze jeden charakterystyczny zwyczaj związany ze śląskim Bożym Narodzeniem - kolędowanie. Herody, czyli przedstawienia odgrywane przez amatorskie teatrzyki już w XIX w. stanowiły bardzo popularną formę artystycznego "wyżycia się". Skład herodów nie był stały, występowali w nich najczęściej: Herod, jego żołnierz, anioł, śmierć i diabeł, czasem Turek, Żyd i rycerz. Zwyczaj kolędowania na Śląsku przetrwał w wielu miejscowościach, chociażby w rejonie Tarnowskich Gór, a w szczególności na Śląsku Cieszyńskim. Kolędnicy odwiedzają domostwa, składają życzenia domownikom, śpiewają kolędy, czyniąc przy tym rozmaite psikusy. Ba, zdarza się coraz częściej, że zatrzymują na drodze samochody. Czyżby rodził się nowy bożonarodzeniowy obyczaj?
Jeśli chcesz mieć dostęp do artykułów z Trybuny Górniczej, w dniu ukazania się tygodnika, zamów elektroniczną prenumeratę PREMIUM. Szczegóły: nettg.pl/premium. Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
jestem udokumentowaną ślązaczką od 1670 roku,więc wszystkie specjały są jak najbardziej na moim stole wigilijnym,obowiązkowo wszystkie dzieci ze swoimi rodzinami w domu rodziców /teraz już tylko u mnie, bo mąż odszedł do domu Pana/i z tego co mi przysięgają to te tradycje będą kontynuowane ,wiedzą że tylko tradycja im pozostała ,jeżeli to zagugią to stracą tożsamość. wszystkiego dobrego życzę .
jestem udokumentowaną ślązaczką od 1670 roku,więc wszystkie specjały są jak najbardziej na moim stole wigilijnym,obowiązkowo wszystkie dzieci ze swoimi rodzinami w domu rodziców /teraz już tylko u mnie, bo mąż odszedł do domu Pana/i z tego co mi przysięgają to te tradycje będą kontynuowane ,wiedzą że tylko tradycja im pozostała ,jeżeli to zagugią to stracą tożsamość. wszystkiego dobrego życzę .