Trzy lata po zakończeniu II wojny światowej ruszyło w Polsce pełną parą wydobycie uranu. Okrągła rocznica przeszła w tym roku bez większego echa. W 1948 r. zaczęło funkcjonować Przedsiębiorstwo Państwowe "Kopalnie Kowarskie".
Trzy lata później jego nazwę zmieniono na bardziej enigmatyczną: Zakłady Przemysłowe R-1. Przedsiębiorstwu temu podlegały wszystkie polskie kopalnie uranu.
"Do celów pokojowych"
Uran nie był wówczas gospodarce polskiej specjalnie potrzebny. Polska nie planowała budowy elektrowni atomowej. Surowiec sprzedawany był do Związku Radzieckiego. Początkowo interes był dla kraju opłacalny. Z biegiem lat korzyści były co raz mniejsze, aż wreszcie wydobycia zaprzestano. Rosjanie, którzy potrzebowali uranu do produkcji bomby atomowej "dla celów pokojowych" przekonali się, że łatwiej i więcej pozyskają ich z innych złóż, niż tych znalezionych w polskich Sudetach.
Po latach uran kojarzy się z Kowarami, miastem leżącym u zbiegu Rudaw Janowickich i Karkonoszy. Tamtejszą kopalnię rud żelaza "Wolność" rzeczywiście przestawiono na wydobycie uranu. Ale w 1948 r. ruszyły prace poszukiwawcze i budowa kopalń, głębienie szybów czy sztolni także w innych miejscach - np. w Janowej Górze i Kletnie w Masywie Śnieżnika czy też w Okrzeszynie w Górach Jastrzębich.
Inwestycje otoczone były ścisłą tajemnicą. Kopalń pilnowały jednostki Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego. W latach 1950-1956 trudno znaleźć jakiekolwiek wzmianki prasowe nie tylko o uranie, lecz nawet o istnieniu kopalni w Kowarach. Cała ta otoczka na nic się nie zdała, państwa zachodnie dosyć szybko dowiedziały się o podjętym wydobyciu uranu w Polsce.
Fachowcy na przełęczy
Jako że uranu poszukiwano i wydobywano głównie w górach, ucierpiała na tym turystyka. Z powodu prac poszukiwawczych w Dolinie Białego w Tatrach przez kilka lat zamknięty był tamtejszy szlak turystyczny. W 1949 r. zamknięte zostało dojście na Śnieżnik przez Kletno, gdyż droga ta wiodła doliną obok kopalni uranu. Schronisko turystyczne na Przełęczy Kowarskiej zamienione zostało przejściowo na hotel robotniczy dla fachowców ze Związku Radzieckiego, którzy nadzorowali wydobycie uranu. Polacy wszak nie mieli wykształconych specjalistów w tej branży.
Przemysł uranowy okazał się w Polsce efemerydą i praktycznie nie zostawił po sobie wielkiej spuścizny. Wyjątkiem są może osiedla bloków w Stroniu Śląskim i w Kowarach zbudowane wtedy z myślą o pracownikach kopalń. W sztolni nr 19a w Kowarach przez kilkanaście lat od 1974 r. funkcjonowało inhalatorium radonowe, które ostatecznie zostało porzucone i rozkradzione. Pobliską sztolnię nr 9 wykorzystywała Politechnika Wrocławska, drążąc obok niej zespół wyrobisk sztolni 9a na potrzeby podziemnego laboratorium górniczego. Lecz i ta inwestycja została porzucona i opuszczona.
Nagroda za miedź
Dopiero później zarówno w 9a, jak i w 19a uruchomiono podziemne trasy turystyczne. Tak samo udostępniono w 2002 r. sztolnię nr 18 w Kletnie. W Kletnie, o czym też się nie zawsze pamięta, od razu po zakończeniu wydobycia uranu w tych samych wyrobiskach podjęto eksploatację fluorytu. Lecz i to trwało tylko kilka lat.
W zapomnieniu odszedł ostatni dyrektor Zakładów Przemysłowych R-1 Władysław Adamski. Za życia uhonorowano go w 1968 r. Nagrodą Państwową I stopnia za... odkrycie złóż miedzi na terenie późniejszego Lubińsko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego, czyli na monoklinie przedsudeckiej. I znowu - w potocznej świadomości za głównego odkrywcę polskiej miedzi uchodzi Jan Wyżykowski, podczas gdy był on - wraz z Władysławem Adamskim - jedną z dziesięciu osób wchodzących w skład zespołu, któremu przyznano wtedy tą nagrodę.
Janowa Góra. Historia znikania
O ile w Kowarach czy w Kletnie podjęto próbę zarobienia na uranie przez turystykę, o tyle w innych miejscowościach poszło nieco gorzej. Okrzeszyn stał się zapomnianą wioską na końcu świata, do której zlikwidowano nawet linię kolejową. Janowa Góra właściwie całkowicie zniknęła z powierzchni ziemi - zostały po niej tylko ruiny domów i kościoła.
O dziwo bardziej sławna od Janowej Góry stała się Miedzianka, gdzie przez kilka lat funkcjonowała kopalnia. Wbrew medialnemu obrazowi ta wioska akurat nie zniknęła, ostało się w niej nieco dawnych zamieszkałych budynków, choć po rynku nie ma śladu. Po części rozgłos za sprawą uranu z Miedzianki zyskał reportażysta Filip Springer, autor głośnej książki o upadku tejże wioski w Rudawach Janowickich. Książki - dodajmy to - pełnej błędów merytorycznych i pomyłek, takich jak np. pomylenie Lublińca z Węglińcem, czy granicznej rzeki Nysy Łużyckiej z Odrą.
W połowie XX wieku świadomość tego, jak szkodliwa może być praca w kopalni uranu, była znikoma. Górnicy pili wodę ściekającą w kopalni, brudnymi rękami brali do ust przyniesione z domu kanapki. Nie dziwota, że krzemica czy pylica zbierały wtedy żniwo, nie mówiąc o schorzeniach typowych dla kontaktu z substancjami promieniotwórczymi.
Wtedy nikt nie protestował
Większa świadomość w społeczeństwie co do zagrożeń, jakie powoduje radioaktywność, pojawiła się dopiero u schyłku PRL. Gdy w 1987 r. wyszło na jaw, że w podziemiach Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego planuje się urządzić składowisko odpadów radioaktywnych z pierwszej polskiej elektrowni atomowej w Żarnowcu, to w Międzyrzeczu odbyło się kilka demonstracji ulicznych, a potem chodnikowych, każda z udziałem kilku tysięcy osób. Była też prowadzona głodówka protestacyjna w miejscowym kościele św. Wojciecha. Tego rodzaju protesty przeciwko uranowi trzy dekady wcześniej byłyby zupełnie nie do pomyślenia.
Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
Kogoś boli sukces Miedzianki w porównaniu do książek niszowego wydawnictwa? Trochę szkoda, że wylewa się swoje żale na tym portalu w takiej formie.