Rozmowa z Adamem Frużyńskim, kierownikiem działu techniki i historii górnictwa MGW w Zabrzu.
Jak kiedyś transportowano węgiel?
Był to spory problem. Początkowo, gdy węgiel kupowały położone w pobliżu kopalni nieduże zakłady przemysłowe, przewożono go ciągniętymi przez konie furmankami. Koszty tego transportu były bardzo wysokie, a niewielka prędkość i nieduży ładunek, jaki zabierano, wykluczał przesyłanie węgla na dalsze odległości. Wspomniana bariera transportowa uniemożliwiała dalszy rozwój wydobycia górnośląskiego węgla.
Aby tej sytuacji zaradzić, administracja górnicza i państwowa inwestowały w infrastrukturę komunikacyjną. Postanowiono wykorzystać drogi wodne pozwalające na transport węgla na znaczne odległości. W 1792 r. ruszyła budowa Kanału Kłodnickiego, łączącego Zabrze z Odrą. Węgiel z portu położonego u wylotu zabrzańskiej sztolni spławiany był kanałem do portu węglowego ulokowanego w centrum Gliwic. Stamtąd po przeładowaniu na większe barki, płynął do Kędzierzyna i dalej Odrą do Wrocławia i Szczecina.
Otwarcie Kanału Gliwickiego ułatwiło handel surowcem.
Z pewnością. Ukończony ostatecznie w 1822 r. Kanał Kłodnicki miał 46 km długości i ułatwił transport surowca. Pływały po nim barki zabierające po 27 ton węgla. Na trasie kanału znajdowało się 18 drewnianych śluz, zastąpionych po 1814 r. murowanymi. Początkowo barki były holowane przez ludzi, od połowy XIX wieku używano koni, a pod koniec tego stulecia pojawiły się holowniki parowe. Około 1850 roku Kanałem Kłodnickim przewożono około 30 tysięcy ton węgla rocznie, co stanowiło jednak niewielki procent jego wydobycia.
W drugiej połowie XIX w. kanał zmodernizowano tak, aby mogły po nim pływać barki o ładowności 60 ton, a port węglowy w Gliwicach został w 1897 roku połączony z kopalniami linią kolei wąskotorowej. Z uwagi na niedogodności żeglugi, w latach 1888-1897 skanalizowano odcinek Odry od Koźla do ujścia Nysy Kłodzkiej. Powstało wtedy 12 stopni wodnych ze śluzami komorowymi, a w latach 1907-1922 kolejnych 10 stopni. Dodatkowo Odra została połączona systemem kanałów z rzekami w głębi Niemiec, co znacznie usprawniło transport węgla. Na początku XX w. Kanałem Kłodnickim transportowano już 130 tys. ton węgla. Najwięcej, około trzech czwartych wydobycia, przewożono koleją.
W II Rzeczpospolitej opracowano projekt Kanału Centralnego łączącego Górny Śląsk z Kanałem Bydgoskim i Wisłą. Plany były ogromne.
Cóż z tego, jeśli nie zostały zrealizowane. Wybudowano natomiast magistralę kolejową Śląsk - Gdynia. Niemcy przygotowali koncepcję budowy kanałów Odra - Wisła i Odra - Dunaj, ale ona również nie doczekała się one realizacji. W latach 1935-1939 w miejsce przestarzałego Kanału Kłodnickiego wybudowano Kanał Gliwicki, po którym mogły pływać barki zabierające do 1000 ton węgla. Nowa droga wodna miała 40,6 km długości, 41 m szerokości i 3,5 m głębokości. Pomiędzy Łabędami a Koźlem powstało sześć dwukomorowych śluz.
W Polsce Ludowej przebudowano 18 śluz, pozostałe wymagają pilnej modernizacji. W 1978 roku opracowano "Program Wisła", który zakładał budowę Kaskady Wisły składającej się z 35 stopni wodnych, oraz Centralnego Portu Węglowego w Tychach, gdzie przewidywano załadunek 14 mln ton węgla rocznie. Projekt nie doczekał się realizacji, do początku XXI w. wybudowano jedynie 6 stopni wodnych umożliwiających żeglugę na 80, kilometrowym odcinku Wisły, od ujścia Przemszy do Nowej Huty w Krakowie. Obecnie w Polsce w niewielkim stopniu korzysta się z transportu śródlądowego, a ogromna większość węgla dociera do odbiorców koleją lub ciężarówkami.
Ale do odległych odbiorców górnośląski węgiel trafiał za pośrednictwem żeglugi morskiej.
Tak, lecz początkowo dotyczyło to niewielkich ilości węgla. Do Gdańska i Szczecina docierał wtedy tańszy węgiel z Wielkiej Brytami, który wysyłano do Szwecji w zamian za rudę żelaza. Polska po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku nie posiadała własnego portu. Aby tej sytuacji zaradzić w 1922 roku przystąpiono do budowy nowego portu w Gdyni, do którego pierwszy statek zawinął 18 sierpnia 1923 roku. Węgiel wysyłano też drogą morską przez port w Tczewie, a w Gdyni swoje stanowiska załadunkowe węgla posiadały najważniejsze koncerny górnicze. Mniejsze ilości polskiego węgla wysyłano przez Gdańsk i Hamburg. Drogą morską trafiał on do państw skandynawskich, bałtyckich, Włoch, Francji, Ameryki Północnej i Południowej. W 1938 roku wysłano z Gdyni, Gdańska i Szczecina ponad 10 mln t górnośląskiego węgla. W tym samym czasie nastąpił rozwój polskiej floty handlowej, a jej istotną część stanowiły masowce przeznaczone do transportu węgla.
W 1926 roku państwowa spółka Żegluga Polska zakupiła we Francji pięć masowców, wśród których znalazł się jeden o nazwie Katowice. Do tego samego armatora należały też statki: Śląsk, Chorzów i Cieszyn. Polski węgiel przewoziły masowce Polsko - Skandynawskiego Towarzystwa Transportowego Polskarob, Polsko - Brytyjskiego Towarzystwa Żeglugowego Polbryt i Bałtyckiej Spółki Okrętowej. Po zakończeniu II wojny światowej odbudowano zniszczone porty w Gdańsku, Gdyni, Szczecinie i Świnoujściu, poprzez które w 1946 roku wysyłano w świat 5 mln ton węgla. Przystąpiono również do rozbudowy floty, która miała przewozić najważniejszy polski towar eksportowy - węgiel kamienny.
W 1948 roku zwodowano pierwszy, całkowicie zbudowany w Polsce, statek pełnomorski. Był to rudowęglowiec Sołdek przeznaczony dla Żeglugi Polskiej. Z połączenia "Żeglugi Polskiej" i "Gdynia-Ameryka Linie Żeglugowe" powstała później Polska Żegluga Morska. Flota nowego armatora liczyła 11 statków. Pod koniec lat 80. XX w. pod banderą PŻM pływało już 127 statków. Wiele z nich nosiło nazwy związane z Górnym Śląskiem i górnictwem: Kopalnia Zabrze, Kopalnia Moszczenica, Kopalnia Zofiówka, Kopalnia Siersza, Górnik, Górny Śląsk, Powstaniec Śląski, Politechnika Śląska, Uniwersytet Śląski, Ziemia Górnośląska. Zostały one zbudowane w stoczniach w Gdańsku, Gdyni i Szczecinie. Niektóre zakupiono za granicą w USA, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Dani, Turcji. Z Japonii pochodziły największe ówczesne masowce przewożące po 70 tys. ton węgla. Były to: Huta Katowice, Bełchatów, Turoszów. W latach 80. XX w. przez polskie porty wysyłano w świat 25 mln t węgla rocznie. Dla usprawnienia eksportu węgla wybudowano Port Północny. Ta "przystań czarnych diamentów" mogła przyjmować największe wpływające na Bałtyk statki, a zainstalowane w niej urządzenia mogły w ciągu doby załadować 50 tys. ton surowca.
A jak sytuacja w dziedzinie transportu morskiego przedstawia się dziś?
Do największych obecnie polskich jednostek należy M/S Giewont. Ten zbudowany w Chinach kolos o długość 230 m i szerokość 32 m może w swoich 9 ładowniach zmieścić 82,5 tys. ton węgla. Gdyby taką samą ilość załadować na wagony kolejowe to pociąg musiałby mieć 1330 węglarek, a jego długość wynosiłaby 32 km. Obecnie przez porty w Szczecinie-Świnoujściu, Gdańsku i Gdyni wysyła się w świat ponad 8 mln ton czarnego złota. Część z tego urobku przewozi flota PŻM, do której należy 75 statków.
Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
