Sytuacja polskiego górnictwa, szczególnie węgla kamiennego, wzbudza olbrzymie emocje nie tylko w regionach, w których znajdują się kopalnie, ale również w reszcie kraju. Pojawiające się często informacje o nierentowności kopalń i środkach, jakie każdy podatnik musi przeznaczyć na utrzymanie tego sektora, wywołują skrajne reakcje.
Jednocześnie jednak nie zawsze stoi za nimi rzetelna wiedza, a opinie wybrzmiewają głośniej od faktów. Dlatego warto przyjrzeć się liczbom, które najprecyzyjniej określają sytuację polskiego górnictwa węglowego od okresu transformacji ustrojowej.
Historia jest dłuższa
Wyjątkowa pozycja górnictwa nie wzięła się znikąd. Wydobycie węgla kamiennego na ziemiach polskich miało miejsce już w średniowieczu, rozwinęło się natomiast głównie na Górnym Śląsku w XIX wieku. W jego połowie wydobycie roczne szacowano na 1,5 miliona ton. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i przyłączeniu do niej części regionu węgiel nadal był podstawowym paliwem wykorzystywanym w gospodarce. Branża przeżywała swój złoty okres w okresie PRL. Polska znajdowała się wówczas w gronie 5 państw z największym wydobyciem węgla kamiennego, rywalizując z takimi potęgami jak Związek Radziecki, Stany Zjednoczone, Niemcy i Wielka Brytania. W 1979 roku osiągnięto natomiast rekordowe wydobycie na poziomie 201 milionów ton. System socjalistyczny szczycił się wprawdzie rekordami, jednak rentowność nie szła z nimi w parze, a jednocześnie obserwowano również wzrost kosztów wydobycia. Przełożyło się to na nie najlepsze przygotowanie sektora do transformacji systemowej, a polityka w znacznym stopniu wpłynęła zarówno na perspektywy górnictwa, jak i społeczny odbiór podejmowanych reform.
Górnictwo po przemianie
Upadek komunizmu zwiastował olbrzymie problemy dla niemal wszystkich branż, nie inaczej było również z górnictwem i wydobyciem węgla, który pełnił i nadal pełni rolę podstawowego surowca strategicznego. W 1990 roku, a więc w okresie przełomu, zatrudnienie w sektorze wydobycia węgla kamiennego wynosiło 388 tys. pracowników. Od tamtego momentu systematycznie spadało: w ciągu jednego roku ich liczba zmalała do ok. 350 tys. Na początku XXI wieku wydobyciem węgla kamiennego zajmowało się natomiast 150 tys. osób. Poczynając od 2002 roku tempo przemian wyraźnie spowolniło, jednak tendencja spadkowa nie uległa zmianie. W 2019 roku zatrudnienie w górnictwie wyniosło 83,2 tys. osób i po raz pierwszy uległo zwiększeniu o 400 osób w ciągu roku.
Kluczowa dekada
Dla górnictwa, tak jak i całej gospodarki, kluczowa okazała się pierwsza dekada po transformacji systemowej, a więc lata 90. Właśnie wtedy dochodziło do największych procesów restrukturyzacyjnych i wahań na rynku. Te dotknęły nie tylko sektora wydobywczego. Szacuje się, że w wyniku planu Balcerowicza spadek produkcji przemysłowej wyniósł w pierwszym roku jedną trzecią. W ciągu tej dekady zamknięto 29 z 70 czynnych kopalń. Działania były w znacznej mierze podyktowane nierentownością zakładów. Proces ten wyhamował wyraźnie w 2007 roku: od tamtego czasu liczba kopalń utrzymuje się na poziomie 30, jednak zamknięcia kolejnych 7 zakładów są jedynie kwestią czasu. Równocześnie planuje się również otwieranie nowych kopalń, gwarantujących dostęp do lepszych złóż, jednak obecnie przeciętna kopalnia liczy sobie więcej niż 20 lat, co również wpływa na efektywność branży.
Wydobycie i import
Sektor, który kiedyś miał stanowić o gospodarczej potędze kraju, stał się niewydolny przez złe zarządzanie, rosnące koszty wydobycia i nieprzemyślane inwestycje. Symbolicznego znaczenia nabiera 2008 rok, w którym po raz pierwszy importowaliśmy więcej węgla, niż eksportowaliśmy. Od tego momentu taka sytuacja przestała być ewenementem, a swój szczyt osiągnęła w 2011 roku, kiedy eksport przerósł import dwukrotnie. W 2013 roku udało się jednak przełamać tę tendencję i po raz pierwszy od 5 lat sprzedaliśmy więcej, niż kupiliśmy.
Węgiel na tle innych surowców
W związku z transformacją gospodarki spadła również rola węgla kamiennego. Choć nadal jest najważniejszym surowcem energetycznym, jego udział spadł z 76 proc. w roku transformacji do 53 proc. w 2014 roku. Znacząco wzrosła natomiast rola ropy naftowej i gazu ziemnego. Warto jednak mieć świadomość, że oba źródła energii są w znaczącej części importowane. Według danych GUS największe zapotrzebowanie na węgiel występuje w energetyce (59 proc.), 23 proc. trafia natomiast do przemysłu i budownictwa. W 1990 roku niemal cała energia elektryczna pochodziła właśnie z tego paliwa. Dane z GUS za 2017 rok pokazują natomiast, że obecnie jest to niecała połowa (46,4 proc.), drugie miejsce zajmuje z kolei węgiel brunatny z wynikiem ok. 30 proc., a trzecie elektrownie wiatrowe (8,7 proc.). Dla porównania w bazie firm ALEO.com znajduje się 25485 podmiotów w kategorii: energia i paliwa.
Spadające wydobycie i potencjał
Pomimo utrzymywania się zarówno liczby kopalń, jak i zatrudnienia na mniej więcej podobnym poziomie w ciągu ostatniej dekady, spada wydobycie węgla. W 2009 roku wyniosło według Agencji Rozwoju Przemysłu 77 mln ton i zmniejszyło się od 1990 roku niemal o połowę, kiedy to wydobyto 140 mln ton. W 2017 roku zeszliśmy natomiast do poziomu 65 mln ton, w 2018 63 mln ton i 61,6 mln w roku 2019. Waha się również wydajność pracy: maksymalną osiągnięto w 2016 roku (831 ton/osobę zatrudnioną), obecnie plasuje się na poziomie 757 ton. Węgiel jednak węglowi nierówny: zdecydowana większość to mniej opłacalny i tańszy węgiel energetyczny (47 mln ton), węgla koksowego wydobywa się natomiast 12 mln ton.
Perspektywy i możliwości
Według deklaracji rządowych dysponujemy obecnie pokładami węgla oscylującymi w granicach 3 miliardów ton. Przy dzisiejszym wydobyciu oznaczałoby więc to, że wydobycie można kontynuować przez następne pół wieku. Warto jednak mieć świadomość, że nadal korzystamy z szacunków wykonanych w okresie PRL-u, a ich wiarygodność często jest podawana w wątpliwość. Na dzisiejszą sytuację sektora wpływ mają jednak nie tylko obecne złoża, ale również czynniki ekonomiczne czy ustalenia dotyczące klimatu, które są niekorzystne dla sektora.
Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
