Młody pracownik, inny pracownik

- Zaskoczyły nas wnioski z badania młodych górników z kilkuletnim stażem. Aż 90 proc. osób wskazało, że ktoś w bliskiej rodzinie pracował w kopalni. To nas zdziwiło, bo byliśmy przekonani, że te tradycje zostały przerwane - mówi prof. Marek Szczepański, socjolog z Uniwersytetu Śląskiego w rozmowie z "Trybuną Górniczą".

Wspólne Centrum Badawcze Komisji Europejskiej kilka tygodni temu ujawniło raport na temat pogórniczych rejonów unijnych. Mowa jest tam także o Górnym Śląsku. Z raportu wynika, że do 2030 r. w naszym regionie liczba miejsc pracy w górnictwie spadnie o 40 tys., czyli niemal o połowę. Czy można się do tego przygotować?
- Do transformacji można się przygotować, ale to wymaga bardzo długiego czasu. W przypadku Zagłębia Ruhry pierwszy dokument w tej sprawie został przygotowany w 1958 r. Już wtedy myślano o transformacji. Niemieccy socjolodzy mówili mi, że mimo to nie uniknięto szeregu błędów. Pojawiły się enklawy biedy, oczywiście jak na niemieckie warunki. Słowem, mimo wieloletnich przygotowań i prognoz, nie obyło się bez wpadek.

Czy te prognozowane przez KE zmiany można porównać z restrukturyzacją branży górniczej, z jaką mieliśmy do czynienia za czasów rządów Jerzego Buzka, ale też z tym, jak to się odbywało w innych europejskich krajach?
- Kiedy na przełomie lat 1989-1990 wpadły mi do rąk pierwsze niezałgane statystyki dotyczące branży węglowej, ze zdumieniem przeczytałem, że mamy ponad 400 tys. górników. W każdym innym europejskim kraju zatrudnienie w tym sektorze przemysłu topniało. W Wielkiej Brytanii, Belgii czy Francji górnictwo praktycznie zniknęło. Najbardziej brutalnie odbywało się to w Wielkiej Brytanii za rządów premier Margaret Thatcher, gdzie na ulicach polała się krew, protestujących górników po prostu pałowano. W Niemczech obyło się bez użycia siły, ale w pamięć zapadł mi górniczy łańcuch solidarności, czyli ludzie ustawieni w niemym proteście wzdłuż pewnej drogi. Nord-Pas-de-Calais, kopalnie w USA – te likwidacje następowały. W sposób rozłożony w czasie zmniejszano zatrudnienie w tym sektorze, aż do zera. Kiedy odwiedzałem przed laty dawne górnicze miasteczko w Wielkiej Brytanii, jedynym pracownikiem kopalni był już tylko zecer, który wydrukował mi pamiątkowy egzemplarz magazynu górniczego.

Na Śląsku rozlewu krwi na szczęście uniknięto.
- I to musimy docenić. Jeszcze raz przypomnę, że na przełomie lat 1989-1990 na Śląsku mieliśmy niemal 400 tys. górników. Wśród nich oczywiście byli także bokserzy, piłkarze, sztangiści, hokeiści na kopalnianych etatach, ale niemniej była to nadal monstrualna wręcz grupa. Kiedy do tego doliczymy rodziny, kooperantów górnictwa - to według bardzo ostrożnych wyliczeń z węgla żyło tutaj 750-800 tys. osób! Dzisiaj to 81-82 tys. samych tylko górników, czyli pięć razy mniej. Jestem pewny, że jeśli nic się nie zmieni, to spadek zatrudnienia w tej branży nadal będzie następował. Przemawiają za tym warunki rynkowe. Politycy niepotrzebnie dawali nadzieję, że nie będzie zamykania kopalń. Pamiętam Donalda Tuska, który przekonywał o tym w Katowicach górników. To samo potem robiła premier Beata Szydło. Tymczasem spadek zatrudnienia, zamykanie kopalń są nieuchronne. Pytanie tylko, w jakim czasie?

Co pana zdaniem leży u podstaw tej nieuchronności końca górnictwa?
- Węgiel w Europie jest po prostu niekonkurencyjny. Nawet doliczając fracht opłaca się go przywieźć z Rosji czy innych krajów świata.

Jak pan odniesie się do raportu KE i prognozy znikania miejsc pracy w górnictwie?
- Nie wiem, ale też nie wykluczam, czy KE ma rację twierdząc, że zatrudnienie w śląskich kopalniach zmniejszy się aż o połowę w ciągu najbliższych 12 lat. To może być dłuższy proces. Faktem jest natomiast to, że ci ludzie lękają się zwolnień, utraty pracy. A konkretnie najstarsi z nich, najsłabiej wykształceni, z małych miasteczek i ci, którzy przed przyjściem do kopalni pracowali na tzw. państwowym garnuszku. Przebadaliśmy kilka lat temu także grupę młodych górników, w sumie blisko 880 osób o niskim stażu pracy (3-4 lata).

Jakie wnioski płyną z tego badania?
- Zmienił się poziom wykształcenia. Za czasów rządu Jerzego Buzka przeważali w tej grupie ludzie z wykształceniem zawodowym, a także z podstawowym oraz podstawowym niepełnym. Teraz to osoby z wykształceniem średnim, a nawet wyższym, pracujące poniżej swoich kwalifikacji.

Dlaczego zdecydowali się na pracę w kopalni?
- Zapytałem o to i nie ukrywam, że odpowiedzi mnie zaskoczyły. Wskazywali na bezpieczeństwo socjalne, pewność pracy, jej bliskość od miejsca zamieszkania, wielkość zarobków i to, że zawsze są one wypłacane na czas. Aż 90 proc. osób wskazało, że ktoś w bliskiej rodzinie pracował w kopalni. To nas zdziwiło, bo byliśmy przekonani, że te tradycje zostały przerwane. Ważna dla tych górników była też ta bliska odległość pomiędzy domem a pracą. Buntowali się, kiedy przenoszono ich z ruchu na ruch. Jeśli chodzi o mobilność, gotowość na dojazdy do pracy, to jeszcze daleko nam do USA.

Ta zmiana struktury wykształcenia dobrze rokuje. Jeśli zajdzie potrzeba zmiany pracy, tym osobom zapewne będzie łatwiej znaleźć się na rynku pracy.
- Za czasów reformy Buzka i Steinhoffa zastosowano eksperymentalne, bezwarunkowe odprawy jednorazowe. Tylko w oparciu o ten instrument z górnictwa odeszło 30 tys. osób. To miało swoje wady i zalety. Wartością było to, że ulice nie spłynęły krwią, jak to miało miejsce w Wielkiej Brytanii. I to trzeba docenić. Odprawy były spore. W ostatniej fazie 55 tys. zł brutto. Chętnie posłuchałbym opinii niepolitycznych komentatorów na temat tego, co z ludźmi, którzy według prognoz KE mają odejść z branży. Młodych, lepiej wykształconych da się szybko przekwalifikować. Trzeba zadbać o tych starszych i ich rodziny.

Jeśli chcesz mieć dostęp do artykułów z Trybuny Górniczej, w dniu ukazania się tygodnika, zamów elektroniczną prenumeratę PREMIUM. Szczegóły: nettg.pl/premium. Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.