Kopalnie organizowały ludziom życie

- Jako region jesteśmy ciągle w drodze, bo w przeciwieństwie do innych obszarów zdeindustrializowanych w Europie ten proces u nas będzie jeszcze trwał długo - stwierdza w rozmowie z Trybuną Górniczą ALICJA KNAST, dyrektor Muzeum Śląskiego.

Wśród organizowanych przez Muzeum wydarzeń mieliśmy ostatnio coś takiego jak Szychta Kreatywna. Padł tam termin „rewitalizacja terenów poprzemysłowych w kontekście społecznym”. Co on oznacza?
Intensywna rewitalizacja, którą przeprowadzono w miejscu, gdzie teraz znajduje się Muzeum Śląskie, miała charakter wyłącznie infrastrukturalny. Obejmowała rekultywację terenu pokopalnianego, wyburzenie budynków, które nie miały wartości historycznej, budowę nowych budynków itd. I de facto nie zawierała wówczas żadnego dialogu z lokalną społecznością, mieszkańcami Katowic czy regionu. Przypomnę, że kopalnię zamknięto w 1999 r., a kamień węgielny pod budowę Muzeum wmurowano w 2005 r. To były czasy wielkiego pędu modernizacyjnego, a to niekoniecznie szło w parze z konsultacjami z najbliższym otoczeniem. Po otwarciu nowej siedziby Muzeum spotykaliśmy się z mieszkańcami, którzy nieraz skarżyli się na liczne niedogodności, które temu procesowi towarzyszyły. Postanowiliśmy więc, że za pozostały teren 6,5 ha trzeba się zabrać trochę inaczej i spojrzeć z perspektywy potencjalnych użytkowników, ale też tego, jak wygląda to na „mapie emocjonalnej” miasta i regionu. Uznaliśmy, że rewitalizacja infrastrukturalna nie może istnieć bez uwzględnienia czynnika społecznego. Wypracowaliśmy nawet 10-punktową rezolucję, która mówi, jak te dwie sfery powinny ze sobą współgrać, aby końcowy efekt skutecznie adresował potrzeby, a nie oczekiwania.

No właśnie, z jednej strony mamy potrzeby społeczności lokalnej, a z drugiej zjawisko silnego przywiązania do przemysłowego dziedzictwa regionu. Rewitalizacja takich obiektów to chyba duża odpowiedzialność, bo są to nieraz miejsca, z którymi ludzie są silnie związani emocjonalnie.
Śląsk jest miejscem, gdzie kopalnie lub inne zakłady przemysłu ciężkiego organizowały ludziom życie. Centra miast skupiały się wokół „wspólnot gospodarowania”, w których centrum były właśnie kopalnie czy huty. Zresztą istnieją społeczności, które dalej tak żyją – jak np. kopalnia Marcel w Radlinie. Można powiedzieć więc, że jako region jesteśmy ciągle w drodze, bo w przeciwieństwie do innych obszarów zdeindustrializowanych w Europie ten proces u nas będzie jeszcze trwał długo. Obserwujemy silne przywiązanie do pracy w kopalni, a nawet personifikację kopalni, którą dostrzegam np. w rozmowach z byłymi górnikami kopalni Katowice. Mają oni żal o to, że mówi się, iż w tej kopalni nie było już węgla. Wyrażają to w sposób, który sugeruje, że pragną ochronić czyjeś dobre imię. Prawdę mówiąc, trudno przejść do porządku dziennego wobec takiej postawy. To są wartości, które trzeba zauważać, ale też szanować i pielęgnować. Musimy o tym pamiętać podczas rewitalizacji, bo w przeciwnym wypadku efekt może być odwrotny do zamierzonego, tj. bardzo szybko to, co nieuchwytne, niemierzalne, czyli motywacja, etos czy emocje, będzie tylko sferą domysłów.

Przykładów obaw i zaangażowania ze strony społeczności lokalnej nie trzeba daleko szukać. Mamy teraz przypadek kopalni Wieczorek, która w części trafiła już do Spółki Restrukturyzacji Kopalń. Lokalni działacze boją się o zabytki, które wraz z majątkiem kopalni przejęła SRK, i liczą na pomoc ze strony miasta. Czy pani zdaniem miasto powinno o te zabytki walczyć?
O każdą kopalnię warto walczyć. W naszym Muzeum widzimy przykłady tak przeprowadzonej rewitalizacji, która ma na celu przywrócenie tym obiektom świetności, z ukazaniem piękna tej przemysłowej architektury. Rewitalizacja tkanki architektonicznej zmierza dzisiaj w kierunku bardzo pragmatycznym, z czego bardzo się cieszę. Nie pucujemy już wszystkiego na błysk, nie wymieniamy każdej cegły, tylko robimy to tak, aby zachować klimat, który zastaliśmy. Nasza kreatywność na Śląsku powinna polegać na tym, aby za każdym razem znaleźć jakieś rozwiązanie. I wcale nie muszą to być muzea, a mogą np. jak w Wielkiej Brytanii - lofty. Tym obiektom można nadać zupełnie nowe funkcje, ale trzeba za wszelką cenę je w tym pejzażu zachować, nawet jeśli nowa funkcja jest bardzo daleka od pierwotnej.

Skoro mowa o pejzażu... Oczywiście, Katowice to młode miasto, ale jest chyba trochę tak, że ci, którzy tu przyjeżdżają, nie mogą uwierzyć, że ma aż tak dużą populację, bo tych ludzi w centrum po prostu nie widać. Czy wykorzystanie tego postindustrialnego potencjału może być sposobem, by ich przyciągnąć?
Centrum miasta powinno się tak rozwijać, aby tworzyło wspólnotę. Ważniejsi niż ruch turystyczny są sami mieszkańcy. Kiedy społeczność lokalna ma gdzie mieszkać, ma to, czego jej potrzeba do codziennego funkcjonowania, tj. transport publiczny, miejsca parkingowe, czy choćby ścieżki rowerowe, to wtedy jest zadowolona z życia. I tę radość z życia widzą ci, którzy do takiego miasta przyjeżdżają. Nie da się, niestety, tej rzeczywistości przypudrować i powiedzieć: „dobrze, to teraz punktowo pokażemy, co zrobiliśmy”. Prawdy nie da się ukryć. W pierwszej kolejności trzeba myśleć o ludziach, ich bezpośrednim otoczeniu, np. o ich podwórkach i w miarę możliwości pomagać im to rewitalizować. Wtedy świadomość, żeby dbać o miejsca poza podwórkiem, zrodzi się sama. Katowice są - jak sam pan powiedział - miastem młodym, więc ciąży nad nim odium miejsca, w którym pamięć o jednym jest wypierana przez coś nowego, co wydaje się na ten moment lepsze.

To oczywiście oznaka tego, że region jest bogaty i stać go na tę wymianę. Ale myślę, że przyszedł czas, w którym stać nas już na to, żeby uszanować dziedzictwo. Nawet jeśli to jest droższe i trudniejsze. Warto też zauważyć, jak wielka w regionie jest potrzeba do przebywania w otoczeniu zieleni. Park Śląski w każdy weekend jest pełen ludzi, podobnie jest z Doliną Trzech Stawów. Tylu spacerowiczów nie zobaczymy w centrum zdominowanym przez granitowe bezduszne płyty. Moja hipoteza jest taka, że potrzeba przebywania w przestrzeni zielonej jest nieskończona w naszych śląskich i zagłębiowskich miastach, chociaż ktoś mógłby powiedzieć, że nie jest przypisana tylko do regionów zindustrializowanych, a jest raczej przejawem naturalnego odruchu.

Warto dodać, że już po ukazaniu się powyższego wywiadu (7 maja) Muzeum Śląskie otrzymało specjalną rekomendację w konkursie "Europejskie Muzeum Roku 2017". Gala konkursu odbyła się w Zagrzebiu w Chorwacji. Placówka z Katowic została doceniona za zaangażowanie w prezentowanie i interpretowanie trudnej historii regionu i wielu pokoleń Ślązaków.

Jeśli chcesz mieć dostęp do artykułów z Trybuny Górniczej, w dniu ukazania się tygodnika, zamów elektroniczną prenumeratę PREMIUM. Szczegóły: nettg.pl/premium. Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.