Kopalnia starsza od egipskich piramid

Najstarszym w Polsce i może nawet w Europie – używając współczesnej terminologii – zakładem górniczym jest neolitowa kopalnia krzemienia w Krzemionkach Opatowskich. Wydobywano tu, jak wynika z badań archeologicznych, w latach 3900-1600 p.n.e., krzemień pasiasty. Można powiedzieć, że dla ówczesnych kultur ten minerał był tym, czym dla współczesnej cywilizacji jest stal.

Dziś ta prehistoryczna kopalnia (odkryta w 1922 r.) jest rezerwatem archeologicznym. Od 1994 r. wpisana jest na listę pomników historii Polski. Oddział Muzeum Historyczno - Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim, czyli Muzeum Archeologiczne i Rezerwat „Krzemionki” starają się o wpis na Światową Listę Dziedzictwa UNESCO. Zapewne minie kilka lat nim się na niej znajdzie, ale co to jest przy 23 wiekach funkcjonowania nie tylko najstarszej w Polsce, ale i jednej z najstarszych w świecie.

Żeby sprawa była jasna: „Krzemionki”, to nie jedna kopalnia, jak to się by dziś wydawało, ale mnóstwo stanowisk górniczych; naliczono ich 4 tys., w tym ponad 2,5 tys. szybów: od 2-metrowych jam w ziemi po bardziej skomplikowane konstrukcje górnicze o głębokości do 10 metrów z chodnikami, komorami i szybami wentylacyjnymi. Pamiętajcie, że coś takiego zaczęto tworzyć nie w średniowieczu, ale w czasach, gdy Egipt nie miał jeszcze faraonów!

Eksploatacja komorowo-filarowa
O tym, po co i dla kogo kilka tysięcy lat temu wydobywano krzemień, za moment. O tym, czym jest neolitowa kopalnia, najlepiej wiedzą pracownicy Muzeum Archeologicznego i Rezerwatu „Krzemionki”. Artur Jedynak i Kamil Kaptur (w materiale „Kopalnie krzemienia pasiastego w Krzemionkach. Historia i współczesność”) przedstawiają dokonania prehistorycznej techniki górniczej:

„Teren wpisany do rejestru zabytków archeologicznych wraz z rezerwatem przyrody obejmuje łącznie 378 hektarów. Najcenniejsza jego część to tzw. pole eksploatacyjne, gdzie z pokładów jurajskich skał wapiennych wydobywano cenny surowiec do wyrobu narzędzi – krzemień pasiasty. Ślady dawnych prac górniczych ciągną się tu łukowatym pasem o szerokości 20 – 200 m, na przestrzeni 4,5 km i obejmują obszar o powierzchni 78,5 hektara (…).

(…) Do naszych czasów zachowało się prawie 3000 widocznych miejsc, gdzie kiedyś były wejścia do podziemi. Najcenniejszym skarbem Krzemionek są jednak pozostałości dawnego górnictwa ukryte pod ziemią. Na głębokości od 3 do 9 m przetrwały drążone w skale wapiennej wyrobiska kopalń, z których największe osiągają powierzchnię kilkuset m kw. (…).

(…) Największe, a zarazem najbardziej skomplikowane pod względem techniki górniczej były kopalnie komorowe. Stanowią one zarazem szczyt rozwoju górniczego fachu. Jednostki komorowe drążone były w grupie skał wapiennych twardych, monolitycznych. Wytrzymałość skały gwarantowała zatem bezpieczeństwo pracy, a co za tym idzie zwiększał się obszar, z którego pozyskiwano surowiec. Głębokość kopalń sięgała 8,5 – 9 m, średnica szybu, podobnie jak w jednostkach filarowych, nie przekraczała 3 m (…)”.

Imponujące? Ma ktoś wątpliwości co do udzielenia prawidłowej odpowiedzi?

Dla siebie i na… eksport
Neolit (grec. néos – nowy i líthos – kamień), młodsza epoka kamienia, czyli epoka kamienia gładzonego jest ostatnim okresem w historii cywilizacji poprzedzającym epokę brązu. W różnych miejscach globu kończyła się ona wcześniej lub później. Najwcześniej w tych, w których stworzono zorganizowane struktury państwowe (Egipt, Sumer, Kreta itp.). Najpóźniej tam, gdzie cywilizacja ograniczała się do budowania więzi plemiennych (wyjątkiem są cywilizacje prekolumbijskie, które choć znały miedź, to nie zastąpiły nią powszechnie narzędzi wykonanych z kamienia).

Ówczesne Góry Świętokrzyskie zamieszkiwały ludy plemienne. I choć ich wodzom zapewne przez myśl nie przeszło, by stworzyć coś na wzór struktury ponadplemiennej (czyli państwa), to kopalnie w Krzemionkach pokazują, że ktoś tym wszystkim musiał zarządzać i efekty tej pracy nie były przeznaczone wyłącznie dla górników. Archeolodzy i historycy nie wykluczają, że społecznością –nazwijmy ją na prasowy użytek – krzemionkową kierowało to, co dziś nazywa się biznesem. Ci górnicy na miejscu wykonywali z krzemienia pasiastego półprodukty do wyrobu narzędzi.

„W bezpośrednim sąsiedztwie wyjścia z szybu zlokalizowane były pracownie wstępnej obróbki, w których dzielono konkrecje na mniejsze kawałki, a te z kolei formowano w półwytwory narzędzi – krzemiennych siekier i dłut” - rekonstruują przeszłość Jedynak i Kaptur.

Istnieją dowody archeologiczne na to, że kultura krzemionkowa „eksportowała” je co najmniej w promieniu 300 km. Wykonywano z surowca wydobytego w Krzemionkach także kuliste wazy. Naukowcy uważają, że wydobycie prowadzono nie tylko z pobudek ekonomicznych, ale także i religijnych. Szacuje się, że przez 2300 lat w Krzemionkach wykonano co najmniej kilka milionów sztuk narzędzi.

Ciężka dola gwarka
Mniej więcej wiadomo, jak prowadzono wydobycie w kopalni z epoki kamienia gładzonego. Ci, którzy zwiedzili Muzeum i Rezerwat, wiedzą o tym. Tych, którzy jeszcze tego nie uczynili, zachęcamy do zwiedzania. Ale i bez tego łatwo sobie wyobrazić, że ciężka była dola gwarka z neolitu. I to nie w przenośni, ale dosłownie.

Ciemność, duszność, brak miejsca dla ruchów, a przede wszystkim praca we wnętrzu Ziemi, w absolucie dla ówczesnych niewytłumaczalnym, a i pewnie niebezpieczeństwa z tegoż wypływające, dają wyobrażenie o doli gwarka sprzed pięciu tysięcy lat. Można sobie wyobrazić, jakim zdrowiem musiał cieszyć się górnik z kultury krzemionkowej. Chyba że się było leworęcznym. Badacze pradziejów uważają bowiem, że mańkutów do roboty w kopalniach nie brano...

Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.