Rozpoznanie złoża - kluczowy element

- Podstawowym kryterium prawidłowej gospodarki złożem jest możliwie maksymalne wykorzystanie zasobów, ale przy zapewnieniu odpowiedniego stopnia rentowności eksploatacji - mówi w rozmowie z Trybuną Górniczą dr hab. inż. Eugeniusz Jacek Sobczyk, profesor Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią Polskiej Akademii Nauk.

Co to znaczy racjonalna gospodarka złożem?
Jeszcze nie spotkałem się z kimś, kto byłby w stanie jednoznacznie zdefiniować racjonalną gospodarkę złożem. Jest oczywiste, że przedsiębiorca, który otrzymuje koncesję na wydobywanie kopaliny, musi określić tzw. minimalny stopień wykorzystania złoża oraz nakreślić przedsięwzięcia, które musi poczynić w zakresie racjonalnej gospodarki złożem. Dla mnie racjonalna gospodarka złożem oznacza prawidłową gospodarkę nim.

Co kryje się pod tym sformułowaniem?
Według mnie podstawowym kryterium prawidłowej gospodarki złożem jest możliwie maksymalne wykorzystanie zasobów, ale przy zapewnieniu odpowiedniego stopnia rentowności eksploatacji. Trzeba pamiętać, że kiedyś dość swobodnie obchodzono się ze wskaźnikami wykorzystania zasobów. Przypomnę, że podstawowym kryterium zaliczania zasobów bilansowych do wykorzystania przemysłowego jest możliwość ich wyeksploatowania w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony. I to powinno być przedmiotem wydzielenia zasobów w projekcie zagospodarowania złoża (PZZ).

Jakie czynniki należy szczególnie wziąć pod uwagę przy sporządzaniu PZZ?
Bezwzględnie priorytet ma bezpieczeństwo załogi, pracującej przy wybieraniu złoża. Czynnik ten musi być uwzględniony przy każdej jego kwalifikacji. Nie można poświęcać bezpieczeństwa górników, aby wyeksploatować jakąś część zasobów. Drugą rzeczą, którą należy brać pod uwagę przy ocenie zasobów przemysłowych, lub inaczej ekonomicznych, jest handicap, wynikający z warunków geologiczno-górniczych. Nie można tylko powiedzieć, że mamy takie pole do wyeksploatowania, i nie przyjrzeć się ryzyku wynikającemu z uciążliwości warunków geologiczno-górniczych. Gdy tak zrobimy, bardzo problematyczna staje się wartość wykonywanego PZZ. Przy rozpatrywaniu uciążliwości warunków geologiczno-górniczych muszą być też uwzględnione zagrożenia naturalne, dlatego że profilaktyka tych zagrożeń oraz ograniczenie ich wpływu zarówno na infrastrukturę podziemną, jak i na powierzchnię, oznacza zwiększone koszty wydobycia. A to przekłada się na ocenę ekonomiczną projektu. Kompleksowa ocena warunków górniczo-geologicznych oraz ich uciążliwości musi być bezwzględnie brana pod uwagę w ocenie ryzyka przy ekonomicznej weryfikacji projektu.

Pomyłek w rozpoznaniu złoża nie udaje się jednak uniknąć, czego przykłady są z nieodległej przeszłości.
W polskim przemyśle wydobywczym minimalnym kryterium rozpoznania złoża, dla projektowania jego zagospodarowania, powinna być kategoria C1 lub wyższa (A, B). W praktyce jednak uwzględnia się także części złoża rozpoznane w kategorii C2. Taki stopień rozpoznania złoża dopuszcza możliwość znacznego błędu oszacowania zasobów (40%). W przeszłości zapisało się to niechlubnymi przypadkami. Wystarczy przypomnieć kopalnie Czeczott i Morcinek, gdzie eksploatacja musiała być przerwana, pomimo pozostawienia dużej ilości zasobów, a zakłady zlikwidowane. Okazało się, że rozpoznanie tektoniki złóż na etapie przygotowania projektów górniczych było niedostateczne.

Czy dziś nauka dysponuje narzędziami, które pozwoliłyby zapobiec takim sytuacjom?
Kłania się bardzo mocno informatyzacja pewnych działań związanych ze złożem. Niestety, to nowe podejście jest niedoceniane na co dzień w kopalniach. W naszym zespole przećwiczyliśmy wielokrotnie przygotowanie modelu cyfrowego złoża w formacie 3D. Budowa tego przestrzennego modelu jest możliwa jednak przy dużym stopniu rozpoznania złoża. Jak uczy doświadczenie, nie można żałować pieniędzy na wstępne rozpoznanie geologiczne. Przygotowanie złoża do eksploatacji musi być jak najlepsze. Chodzi głównie o znajomość tektoniki, w szczególności uskoków pokładowych, aby później górnicy wchodzący w pokład nie byli zaskakiwani tym, że nagle im on "ucieka" lub wypiętrza się. Na pewno pieniądze wyłożone na dobre rozpoznanie złoża zwracają się podczas jego eksploatacji.

Przedsiębiorcy nie chodzi jednak tylko o sprawne i bezpiecznie wydobycie złoża, ale też o osiągnięcie na tym zysku.
W dyskusji o wykorzystaniu zasobów ciągle niedoceniana jest, a może wręcz niedostrzegana, ocena ekonomiczna złoża. A mając cyfrowy model złoża, nakładając nań przyszłe parcele eksploatacyjne i ich ocenę pod względem efektywności oraz rentowności konkretnych partii, możemy bardzo szybko wycenić ekonomiczną wartość zasobów z perspektywy aktualnej sytuacji rynkowej. Obrazowo można powiedzieć tak — mamy koszty eksploatacji i cenę węgla i ta relacja weryfikuje nam zasoby. Jaka jest cena, taka jest ilość zasobów. Jeżeli cena jest bardzo wysoka, ilość zasobów zwiększa się. Można wtedy zrobić mapę wartości złóż. Model taki jest pierwszym krokiem do tego, żeby sam proces projektowania eksploatacji, podkreślę — rentownej eksploatacji — usprawnić. Później na model złoża można narzucić harmonogram eksploatacji: udostępnienie, rozcinkę itd., wszystkie ściany w polach eksploatacyjnych i mamy wtedy obraz pokazujący, które parcele mogą być w danych warunkach rynkowych eksploatowane, a które nie. Dzisiaj posługujemy się tylko mapami i właściwie taka ekonomiczna weryfikacja nie jest na bieżąco robiona.

Czy takie modelowanie jest gdzieś wdrażane w przemyśle węglowym?
To modelowanie jest związane z międzynarodową klasyfikacją JORK Code. Jej głównym celem jest przede wszystkim sformułowanie wymagań odnośnie do formy przekazywania informacji o udokumentowanych zasobach, sporządzania ich bilansu i publikowania danych o wielkości zasobów dla potrzeb giełdy. Na jej podstawie pracują zachodnie firmy wydobywcze, gdyż klasyfikacja JORK Code pokazuje, które zasoby złoża są wydobywalne i gwarantują dodatni wynik ekonomiczny. Klasyfikacja ta spełnia te warunki, ale tylko w przypadku, gdy rozpoznanie geologiczne jest pełne i zrobione trochę inaczej, niż to jest do tej pory robione w Polsce.

To znaczy?...
Nasza klasyfikacja zasobów wyróżniająca zasoby geologiczne, bilansowe, przemysłowe według poszczególnych kategorii rozpoznania, pozwala naprawdę pokazać jedynie potencjał złóż. Natomiast w klasyfikacjach międzynarodowych (JORK Code) wykazuje się zasoby całego złoża, ale głównym przekazem informacji jest określenie części zasobów w granicach udzielonej koncesji, która może być wyeksploatowana. Przedsiębiorca górniczy dzięki takiemu podejściu dowie się, ile z danego złoża będzie w stanie sprzedać węgla. A w Polsce w tej chwili patrzy w bilans zasobów i dowiaduje się, że wystarczalność danej kopaliny jest olbrzymia. Jednak gdy się te liczby podda weryfikacji ekonomicznej, to okazuje się, że do wzięcia nie jest ich aż tak dużo i trzeba byłoby zainwestować w udostępnienie nowych złóż lub pokładów, aby mogły być one rentownie wydobywane. Często zasoby operatywne są liczone na bazie wskaźników wykorzystania zasobów przemysłowych. A tak naprawdę poszczególne ściany eksploatacyjne powinny być rozrysowane w modelu złoża. To winno być przedmiotem raportowania zasobów wydobywalnych.

Czyli jest system, który pozwala przedsiębiorcy górniczemu na wybór do eksploatacji określonej partii złoża przy przewidywanej cenie węgla.
Tak, to już mówiłem. W tym celu może zostać wykorzystany przestrzenny model złoża, który współpracuje z systemem oceny ekonomicznej, co pozwala na analizę rentowności poszczególnych partii w określonych warunkach cen rynkowych. Trzeba jednak pamiętać, że w standardzie światowym raportowania wykorzystania zasobów poprzez JORK Code warunkiem jest właśnie ten cyfrowy model złoża. Firmy zachodnie dziwią się, że my w Polsce raportujemy wielkość zasobów raz do roku, na dzień 31 marca. W rozumieniu zachodnim przedsiębiorca górniczy ma te dane online — ile wydobył, co się zdarzyło ze złożem, gdzie jest w tej chwili kombajn, co się dzieje ze ścianą. I dzięki temu może natychmiast reagować na każdą sytuację w kopalni oraz na sytuację rynkową.

A w Polsce w jakim kierunku to zmierza?
W kryteriach bilansowości zmniejszono wymagania odnośnie do parametrów pokładu. Kryteria brzeżne opisują, że pokład węgla może być zakwalifikowany do zasobów bilansowych, jeżeli jest położony maksymalnie do 1250 m głębokości, ma 60 cm miąższości oraz spełnia odpowiednie parametry kaloryczne — 15 MJ. W tej chwili spółki takimi pokładami się nie interesują, bo ze względów technologicznych i/lub ekonomicznych nie można ich wydobyć. W bilansie zasobów sporządzonym przez Ministerstwo Środowiska są olbrzymie zasoby bilansowe węgla kamiennego — prawie 20 mld Mg, ale z tej wielkości można wydobyć tak naprawdę niewiele ponad 3 mld Mg.

Dlaczego?
Bowiem dziś można wybierać pokłady o minimalnej grubości 1,2 m — i to za pomocą strugów. W polskim górnictwie pracują w tej chwili pojedyncze urządzenia - dwa kompleksy strugowe w LW Bogdanka SA i dwa w Jastrzębskiej Spółce Węglowej SA. A jeszcze kilka lat temu wydawało się, że cienkie pokłady, które nie kwalifikują się do urabiania mechanicznego, będzie można wybierać metodami niekonwencjonalnymi, np. poprzez metodę podziemnego zgazowania. Okazało się jednak, że jest to niemożliwe. Dotychczasowe wyniki projektu badawczego pt. Opracowanie technologii zgazowania węgla dla wysokoefektywnej produkcji paliw i energii elektrycznej, pokazały, że pokład musi mieć co najmniej 2 m grubości, aby można było myśleć o jego zgazowaniu. Odnośnie do podziemnego zgazowania węgla, to sama technologia jest na etapie badań i jej komercyjne wykorzystanie, w szczególności na złożach GZW, jest bardzo odległe.

W tle tej rozmowy pobrzmiewa przeciwstawność oczekiwań — resort środowiska chce, aby złoże było jak najczyściej wybrane, resort gospodarki (ciągle właściciel polskich kopalń) — aby spółki miały dodatni wynik ekonomiczny. Da się to pogodzić?
Tych przeciwstawnych oczekiwań nie da się w pełni zrealizować. Mówimy dziś, że górnictwo jest nierentowne, bo przy obecnych cenach, tak jest rzeczywiście. Przypomnę, że od początku lat 90. są wdrażane kolejne programy restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego. Oceniano kopalnie na podstawie efektów ekonomicznych i wiele z nich zamknięto. Rzadko jednak z powodu wyczerpania zasobów, lecz ze względu na nierentowność produkcji. W tym miejscu pojawia się kwestia pieniędzy na inwestycje. Jeżeliby były, to możemy inwestować w lepsze technologie, nowe poziomy i wtedy może nie byłoby problemu nierentowności. Niestety, polskie kopalnie węgla kamiennego generalnie są niedoinwestowane.

Jakie mogą być tego konsekwencje?
Niedługo będziemy borykać się z tym, że nie będzie wystarczającej podaży rodzimego węgla na rynek. A to dlatego, że kopalnie nie są w stanie z obecnie udostępnionych złóż dać odpowiedniej ilości węgla w akceptowalnej przez rynek cenie i jeszcze na tym godziwie zarabiać. Muszę podkreślić, że nie jest to tylko kwestia gospodarki złożem. Jeżeli mówimy o niej, to niezbędna jest znajomość realnej bazy zasobowej węgla, który może być wydobyty w warunkach opłacalności i jednocześnie zabezpieczać podaż. Wiemy, ile mamy zasobów bilansowych, ale nie wiemy, ile z tego możemy rentownie wydobyć. A to jest clou całego górnictwa.

Jednak pokłady węgla eksploatujemy w coraz trudniejszych warunkach geologicznych, to rodzi dodatkowe koszty.
Tak i dlatego na złoże należy spojrzeć tak, jak to się dzieje w prawdziwej gospodarce rynkowej. Przedstawienie zasobów możliwych do eksploatacji musi być w sposób ekonomiczny uzasadnione, przy wzięciu pod uwagę wszystkich elementów uciążliwości warunków geologiczno-górniczych.

Czyli trzeba przewidzieć różne ryzyka przy eksploatacji konkretnego złoża i jego warunków geologiczno-górniczych?
Mając model cyfrowy złoża, możemy przedstawić wiele wariantów udostępnienia i tego, przy jakich warunkach rynkowych jego wydobycie może być opłacalne. Trzeba jednak pamiętać o tym, że nie można tylko patrzeć na cenę węgla, ale należy również dążyć do zdecydowanego obniżenia wszystkich kosztów wydobycia. Ten temat jest jednak już na inną rozmowę. Z polskich kopalń węglowych tylko LW Bogdanka posiada i wykorzystuje taki model cyfrowy złóż. Przymierza się też do tego Tauron Wydobycie.

Czy więc polskie złoża są racjonalnie eksploatowane?
Prawo pilnuje złóż z punktu widzenia państwa. Daje też przedsiębiorcy możliwość gospodarowania na tych złożach. Tak naprawdę jednak — o czym już mówiliśmy — oczekiwania obu stron wobec złoża rozjeżdżają się. Państwo chce, aby było ono jak najbardziej racjonalnie wykorzystane, przedsiębiorca zaś — jak najbardziej rentownie. Racjonalnie nie znaczy, że wybrane ma być ze złoża wszystko. Znaczy tyle, że w miarę możliwości w sposób pełny — z punktu widzenia technologicznego, ekonomicznego, w sposób bezpieczny dla załogi i przy spełnieniu wymagań środowiskowych.

Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.