Gdy spojrzeć na kalendarium dwudziestolecia KHW, trudno pozbyć się wrażenia, że katowickiej spółce wyznaczono rolę poligonu doświadczalnego, na którym od zera, w wielkim pośpiechu i potwornym niekiedy kosztem, górnictwo uczyło się wolnego rynku.
W obecności notariusza 20 lat temu, 29 czerwca, podpisano umowę łączącą 11 ówczesnych zakładów górniczych (Katowice, Kleofas, Murcki, Mysłowice, Śląsk, Niwka-Modrzejów, Wesoła, Wieczorek, Wujek, Staszic i Kazimierz-Juliusz) w Katowicki Holding Węglowy. Dwa dni później sąd w Katowicach wpisał KHW do rejestru jako pierwszą w historii górniczą spółkę akcyjną ze stuprocentowym udziałem Skarbu Państwa.
Z "niewidzialną ręką rynku" kopalnie witały się w absurdalnych warunkach. Nagłówki gazet już w latach 90. chłostały je za długi i zwały. KHW wydobywał ponad 20 mln t świetnego surowca, którego cenę urzędowo dławiło państwo. Polityczne sterowanie nieodmiennie dawało się KHW we znaki. W 2005 r. firma miała niepowtarzalną szansę, by uzyskać na warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych miliardy złotych niezbędne na rozwój. Przygotowania do prywatyzacji zapięto w KHW na ostatni guzik, a prospekt wylądował na biurkach w Warszawie. Jesienią przyszły wybory, po których zniweczone zostały wieloletnie starania.
Trochę liczb i wspomnień
Bilans dwudziestolecia KHW to 370 mln t wydobytego węgla, który jest rozchwytywany, bo zawsze broni się wyjątkową kalorycznością i minimalną zawartością siarki i popiołów. W tej chwili wydobycie KHW to ok. 12 mln t (60 proc. energetyka zamawia nawet na kilkanaście lat naprzód, 6 proc. płynie w eksporcie do Wielkiej Brytanii). Załogę z ponad 50 tys. odchudzono do 17,5 tys., a jeszcze w latach 90. na mocy centralnych porozumień przystań w KHW znajdowały tysiące górników z likwidowanych kopalń: Paryż, Saturn, Siemianowice, Barbara-Chorzów. Zdecydowana większość pracowników KHW mieszka w Katowicach, które jednak długo nie chciały się zgodzić na eksploatację z nowych pól. Dzisiaj z 11 kopalń nie ma już trzech: to Kleofas, Katowice i Niwka-Modrzejów (najpierw wraz z Kazimierzem-Juliuszem wyłączono ją z KHW pod pretekstem budowania Zagłębiowskiej Spółki Węglowej, a potem nagle zasypano z gotowymi do wydobycia zasobami 6,3 mln t węgla). Sześć innych zakładów połączono w trzy - ocalała wśród nich najstarsza w Polsce kopalnia Murcki, z tradycją sięgającą 1657 r. Fedruje też ważna, bo symboliczna, kopalnia Wujek i stary Wieczorek (bez niego nie byłoby Nikiszowca, którego zabytkową architekturą Katowice szczycą się w świecie).
Sprostali wolnemu rynkowi
Jednak początki KHW przypominały porządkowanie stajni Augiasza. Tylko kilka przykładów: młoda spółka bezskutecznie dopomina się o zwolnienie z drakońskich opłat za wypełnianie skałą monstrualnego wyrobiska kopalni piasku w Maczkach, które władza rekultywuje na cudzy koszt, przemianowując na Centralne Składowisko Odpadów. KHW bezskutecznie prosi samorządy o przejęcie domów kultury, których utrzymanie kosztuje setki milionów złotych. Spółka robi remanent w państwowych księgach wieczystych - wiosną 1995 r. KHW z dumą ogłasza, że "już 50,3 proc. gruntów, budynków i budowli ma uregulowany stan prawny". W 1996 r. 7 tys. miejsc na koloniach dla dzieci górników "nie pokrywa potrzeb załogi", rok później nie wiadomo, czy miasto skusi się na zabytkowe osiedle Giszowiec, a dopiero w 2001 r. rozpoczyna się sprzedaż 29 tys. zakładowych mieszkań.
- To, że wyszliśmy obronną ręką z licznych zawirowań, napięć, że sprostaliśmy często bezwzględnej, wolnorynkowej konkurencji, zawdzięczamy wyobraźni i uporowi kadry, konsekwencji we wdrażaniu programów modernizacyjnych, ofiarności i samozaparciu załóg - ocenia Roman Łój. To właśnie w KHW już w 1994 r. 8 górniczych związków podpisuje z zarządem wzorcowy układ zbiorowy, w którym partnerzy podkreślają zasadę równości szans, zakaz dyskryminacji m.in. za opinie polityczne i nakaz przestrzegania zasady "podmiotowości człowieka nad pracą", który z upływem lat kapitalizmu w Polsce powraca i zyskuje na sile. To właśnie w KHW w 2000 r. odbywa się pierwsza Barbórka dla wdów i sierot Fundacji Rodzin Górniczych. Holding zaskarbia też sobie podziw decyzją z maja 2009 r. o przeznaczeniu części zysku na odszkodowania dla rodzin ofiar kopalni Wujek, którym Rzeczpospolita nie zdołała zadośćuczynić przez 28 lat.
Pionierska technologia
Z kolei pierwszeństwo KHW w nowoczesnych projektach naukowo-badawczych potwierdza prof. Józef Dubiński, szef Głównego Instytutu Górnictwa. Jeśli powiedzie się jesienią pierwsza w kraju półprzemysłowa próba podziemnego zgazowania węgla w złożu, KHW posiądzie pionierską technologię produkcji paliwa gazowego dla energetyki, która byłaby jak cudowne lekarstwo na kłopoty z rentownością górnictwa przez kolejnych kilkadziesiąt lat.
- Czuję się wyróżniony przez los - prezes Łój mówi, że to zaszczyt kierować KHW w momencie przełomu tak trudnym, że zejście z okrętu byłoby hańbą niegodną kapitana. Pociesza, że Holding został przez naturę szczodrze wyposażony w doskonały węgiel.
- Wierzę głęboko, że zmieniając naszą strukturę organizacyjną, unowocześnimy zarządzanie, zwiększymy efektywność, utrzymamy pozycję na rynku i zapewnimy miejsca pracy i godny zarobek dla następnych pokoleń górników i ich rodzin.
Inni od samego początku
Trudno uwierzyć, że to już 20 lat... Mimo to doskonale pamiętam ówczesną atmosferę i tamte realia, w których funkcjonowało polskie górnictwo. Szukaliśmy dla niego właściwego miejsca w powstającej wolnorynkowej rzeczywistości.
W marcu 1993 r. podjęto decyzję o utworzeniu spółek węglowych: bytomskiej, rudzkiej, rybnickiej, jastrzębskiej, gliwickiej i nadwiślańskiej. Przyjęto zasadę, w myśl której kopalnie pozbawione zostały osobowości prawnej, a całkowita odpowiedzialność za wyniki przeniesiona została na zarządy spółek. Dla kopalń z okolic Katowic, Sosnowca, Mysłowic, Rudy Śląskiej i Jaworzna szukaliśmy innego rozwiązania.
W rezultacie licznych negocjacji na najwyższych szczeblach państwa zrodziło się kompromisowe rozwiązanie w postaci quasi-holdingu: wprawdzie kopalnie nie otrzymały osobowości prawnej, lecz uzyskały dużą samodzielność - w jej ramach ponosiły odpowiedzialność za osiągane wyniki, a z nich rozliczały się przed zarządem spółki. Formuła ta - jak pokazuje 20 lat istnienia Holdingu - okazała się trwała i efektywna.
Patrząc na Holding dziś, czuję satysfakcję, że osiągnął na swej 20-letniej drodze tyle sukcesów. Gratuluję wszystkim następcom pierwszego zarządu dorobku i wkładu w dzieło zbudowania solidnego organizmu gospodarczego. Jako nestor życzę całej holdingowej społeczności pewnej i stabilnej przyszłości.
Wybrane z wywiadu dla Naszego Holdingu.
Jeśli chcesz mieć dostęp do artykułów z Trybuny Górniczej, w dniu ukazania się tygodnika, zamów elektroniczną prenumeratę PREMIUM. Szczegóły: nettg.pl/premium. Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
